Sau khi thảo luận về cách mà các nhà tư bản có thể tăng lợi nhuận, bằng cách cải thiện năng suất thông qua việc áp dụng các phương thức tổ chức mới tại nơi làm việc, giờ đây Marx hướng sự chú ý của mình tới sự phát triển mang tính cách mạng nhất trong chủ nghĩa tư bản: máy móc.
Trong khi việc phát triển và ứng dụng máy móc trong quá trình sản xuất là một bước tiến mang tính cách mạng, Marx bắt đầu chương 15 của Tư bản về máy móc và công nghiệp quy mô lớn bằng cách nêu rõ mục đích của việc áp dụng máy móc đó trên cơ sở tư bản: Để tăng lợi nhuận cho các nhà tư bản.
“Giống như mọi công cụ khác để tăng năng suất lao động, máy móc được kỳ vọng để hạ giá thành hàng hóa và, bằng cách rút ngắn phần thời gian của ngày làm việc mà người công nhân làm việc cho chính mình, để kéo dài phần còn lại, phần anh ta trao không cho nhà tư bản. Máy móc là phương tiện để sản xuất giá trị thặng dư.” [Tr 492]
Do đó, trọng tâm của nhà tư bản khi đưa máy móc vào nơi làm việc không phải là để giảm tải cho công nhân, cũng không phải để giảm số giờ làm việc trong ngày, mà để tăng năng suất lao động tại nơi làm việc và do đó thay thế công nhân bằng máy móc.
Hiệu quả đối với cá nhân nhà tư bản là giảm chi phí của hàng hóa đang được sản xuất, với hy vọng có thể bán hàng với giá thấp hơn giá trên thị trường. Nếu đạt được kỳ tích này thì nhà tư bản có thể chiếm được thị phần và thu được lợi nhuận siêu ngạch.
Tuy nhiên, các quy luật cạnh tranh trong chủ nghĩa tư bản buộc mọi nhà tư bản khác phải tuân theo; mỗi nhà tư bản phải cố gắng theo kịp tốc độ công nghệ trong ngành công nghiệp hoặc đối mặt với sự tuyệt diệt. Do đó, việc áp dụng máy móc tiên phong tại nơi làm việc trở nên phổ biến, với ảnh hưởng là sự gia tăng năng suất chung trong toàn ngành, do đó dẫn đến sự giảm giá trị chung của hàng hóa – tức là giảm giá trị của chúng do giảm thời gian lao động xã hội cần thiết để sản xuất.
Mặc dù đây không phải là mục tiêu ban đầu của cá nhân các nhà tư bản, nhưng kết quả chung này có nghĩa làm rẻ đi giá trị của sức lao động, được xác định bằng giá trị của những hàng hóa cần thiết để duy trì giai cấp công nhân và gia đình của họ: thực phẩm, chỗ ở, quần áo, chăm sóc sức khỏe, giáo dục, v.v… Đây là cách mà việc áp dụng máy móc dẫn đến sự gia tăng chung giá trị thặng dư cho giai cấp các nhà tư bản: bằng cách nói chung là làm rẻ đi giá trị hàng hóa, giá trị sức lao động bị giảm xuống; Do đó giá trị thặng dư tương đối thu được bằng cách giảm phần của ngày làm việc mà người lao động phải thực hiện lao động cần thiết và tăng phần thực hiện lao động thặng dư – lao động được thực hiện miễn phí theo quan điểm của nhà tư bản.
Do đó, ngay từ đầu, Marx đã làm rõ sự mâu thuẫn của máy móc trong giới hạn của một hệ thống sản xuất vì lợi nhuận: sự phát triển và ứng dụng công nghệ và kỹ thuật – tức là sự phát triển của tư liệu sản xuất – không còn giúp nâng cao mức sống cho đại đa số xã hội, mà chỉ là phương tiện để một thiểu số nhỏ làm giàu cho chính họ. Việc áp dụng máy móc và công nghệ mới dưới chủ nghĩa tư bản không giải phóng chúng ta mà thậm chí ngược lại còn nô dịch chúng ta.
Sự phát triển biện chứng của máy móc
Marx bắt đầu phân tích của mình về máy móc bằng cách vạch ra lịch sử phát triển chung của nó. Về bản chất, vấn đề máy móc là câu hỏi về tự động hóa – nhằm giảm thời gian lao động xã hội cần thiết cho bất kỳ quy trình nhất định nào. “Do đó, máy móc là một cơ chế mà sau khi chuyển động được thiết lập, với các công cụ nó vận hành các thao tác tương tự như trước đây người lao động đã làm với các công cụ tương tự.” [Tr495]
Đến lượt nó, sự lan rộng của máy móc trong một ngành đã mở đường, mà đúng hơn là bắt buộc, cho việc sử dụng máy móc ở những ngành khác. Cuối cùng, kích thước và quy mô của bản thân máy móc được sử dụng cũng đòi hỏi sự cải tiến không ngừng của các máy móc khác được dùng để sản xuất ra nó.
Phương pháp duy vật lịch sử, như Marx và Engels đã vạch ra, giải thích rằng động lực của xã hội là sự phát triển của tư liệu sản xuất – sự phát triển của công nghiệp, khoa học, công nghệ và kỹ thuật. Nếu bất kỳ xã hội nhất định nào không thể làm được điều này, thì xã hội đó rồi cuối cùng cũng sẽ bị lật đổ, chinh phục hoặc bị thay thế bởi cái khác có thể.
Về cơ bản, sự phát triển của các lực lượng sản xuất là một quá trình con người làm chủ tự nhiên, khai thác các lực lượng do môi trường xung quanh để lại cho chúng ta. Về mối quan hệ với công nghiệp, Marx giải thích rằng không phải việc phát minh ra động cơ hơi nước đã dẫn đến Cách mạng Công nghiệp, mà chính sự phát triển mang tính cách mạng của máy móc đã tạo nên một cuộc cách mạng tương tự trong nguồn năng lượng cần thiết cho nó.
Ở đây ta thấy phương pháp duy vật biện chứng của Marx phát huy tất cả tác dụng. Trong nhiều phiên bản lịch sử, những cải tiến của động cơ hơi nước của kỹ sư James Watt người Scotland được coi là nguyên nhân cơ bản của Cách mạng Công nghiệp, và nói rộng ra, là yếu tố chính đằng sau sự trỗi dậy của chủ nghĩa tư bản Anh và sự thống trị về kinh tế và công nghiệp của chủ nghĩa đế quốc Anh về sau. Nếu không có thiên tài cá nhân của Mr Watt thì có vẻ như toàn bộ lịch sử đã rẽ theo hướng khác!
Nhưng những cải tiến đối với động cơ hơi nước của Watt chỉ đơn thuần là một ‘tình cờ’ lịch sử, theo nghĩa là chúng có thể dễ dàng được thực hiện bởi bất kỳ ai khác. Tuy nhiên, đằng sau vụ tai nạn này là động lực thúc đẩy phát triển máy móc và giải phóng ngành công nghiệp khỏi những hạn chế do tự nhiên áp đặt về nguồn năng lượng. Sự phát triển của năng lượng hơi nước đã loại bỏ sự phụ thuộc vào năng lượng nước và do đó, cho phép ngành công nghiệp được di chuyển đến các địa điểm khác một cách tự do hơn; với năng lượng hơi nước, yếu tố hàng đầu trở thành khả năng tiếp cận với than đá, nguồn năng lượng cần thiết để tạo ra hơi nước. Ngày nay, với sự phát triển của năng lượng điện, ngành công nghiệp thậm chí còn được giải phóng nhiều hơn nữa khỏi những hạn chế tự nhiên này, và thường xuyên được di chuyển, ngày càng gia tăng bởi toàn cầu hóa, đến bất cứ nơi nào có thể tìm thấy lao động rẻ nhất.
“Bản thân động cơ hơi nước, như khi nó được phát minh trong thời kỳ sản xuất vào cuối thế kỷ XVII, và tiếp tục được phát triển cho đến năm 1780, đã không dẫn đến bất kỳ cuộc cách mạng công nghiệp nào. Ngược lại, việc phát minh ra máy móc đã tạo nên một cuộc cách mạng dưới hình thức của sự cần thiết tới động cơ hơi nước. Ngay khi con người, thay vì làm việc trên đối tượng lao động bằng một công cụ thì trở thành chỉ là động lực cho một cỗ máy, thì hoàn toàn là tình cờ mà động lực đó lại được bao bọc dưới dạng cơ bắp của con người; gió, nước hoặc hơi nước cũng có thể thay thế con người.” [Tr496 – 497]
Lao động và máy móc
Vai trò của máy móc là kết hợp các nhiệm vụ và quy trình khác nhau được thiết lập trong một ngành nhất định; để kết hợp các chức năng của những công cụ khác nhau do các công nhân khác nhau nắm giữ thành một thể.
“Là điểm khởi đầu của cuộc cách mạng công nghiệp, máy móc thay thế người lao động, người xử lý một công cụ duy nhất, bằng một cơ chế hoạt động với một số công cụ tương tự và chuyển động bằng một động cơ duy nhất, bất kể hình thức năng lượng nó dùng. Ở đây chúng ta có máy móc mà vai trò hàng đầu của nó như là một yếu tố đơn thuần trong sản xuất bằng máy móc.” [Tr497]
Sau khi thảo luận ở chương 13-14 về vai trò của sự hợp tác và phân công lao động trong sản xuất, Marx giờ đây lý giải làm thế nào mà với việc áp dụng máy móc, việc tổ chức công nhân trong nhà máy giờ đây được nội hóa trong hoạt động của một cái máy duy nhất hoặc dây chuyền máy móc được kết nối với nhau. “Ở đây chúng ta lại có sự hợp tác theo phân công lao động, thứ vốn là đặc thù của sản xuất, nhưng giờ đây lại xuất hiện như một sự kết hợp của các máy móc với những chức năng cụ thể.” [Tr501]
Sự chuyển đổi như vậy từ lao động sang máy móc, đến lượt nó, là sự chuyển đổi từ sự biến thiên chủ quan của hiệu quả và kỹ năng giữa những người lao động sang hiệu quả khách quan trong quá trình sản xuất. Tốc độ và nhịp điệu của quá trình sản xuất, từng phụ thuộc vào sự đa dạng ngẫu nhiên về kỹ năng của người lao động, giờ đây được thay thế bằng trật tự và tốc độ xác định của máy móc, điều này tự nó thể hiện như một thực tế khách quan đối với người lao động.
“Máy móc làm chung, thứ hiện giờ là một hệ thống khớp nối bao gồm nhiều loại máy đơn lẻ và các nhóm máy đơn lẻ, càng trở nên hoàn hảo hơn khi toàn bộ quá trình trở thành một sự liền mạch… nói cách khác, sự chuyển động của nó từ giai đoạn này sang giai đoạn khác ngày càng không được thực hiện bởi bàn tay con người mà bởi chính máy móc. Trong sản xuất, sự tách biệt của từng quy trình đặc biệt là một sự cần thiết bắt buộc bởi chính sự phân công lao động, trong khi trong nhà máy phát triển hoàn thiện, tính liên mạch của các quy trình đặc biệt là nguyên tắc điều chỉnh.” [Tr502]
“Là máy móc, thứ công cụ lao động đảm đương một phương thức vật chất của sự hiện hữu, thứ thay thế sức người bằng lực lượng tự nhiên, thay thế nguyên tắc ngón tay cái bằng ứng dụng khoa học tự nhiên một cách có ý thức. Trong sản xuất, việc tổ chức quá trình lao động xã hội hoàn toàn mang tính chủ quan: nó là sự kết hợp của những người lao động được chuyên môn hoá. Mặt khác, công nghiệp hóa quy mô lớn sở hữu trong hệ thống máy móc một hình thức tổ chức sản xuất hoàn toàn khách quan, thứ coi người lao động là điều kiện vật chất có trước của sản xuất. Trong hợp tác giản đơn, và ngay cả trong hình thức chuyên môn hóa hơn dựa trên sự phân công lao động, việc loại bỏ công nhân cá biệt bởi công nhân liên kết vẫn ít nhiều có vẻ ngẫu nhiên. Máy móc… có hiệu quả chỉ bằng cách liên kết lao động, hoặc lao động chung. Do đó, đặc tính hợp tác của quá trình lao động trong trường hợp này là một nhu cầu kỹ thuật được quyết định bởi chính bản chất của công cụ lao động.” [Tr508]
Con người đấu với máy móc
Tuy nhiên, việc áp dụng máy móc vào quá trình sản xuất không phải là tự động. Mục đích của việc đó nhìn từ quan điểm của nhà tư bản là để làm rẻ hàng hóa được sản xuất. Điều này chỉ có thể xảy ra nếu chi phí của máy móc nhỏ hơn chi phí của nhân công mà máy móc đó được dự định để thay thế, như Marx giải thích:
“Việc sử dụng máy móc mục đích cốt chỉ để làm rẻ sản phẩm bị hạn chế bởi yêu cầu rằng lao động sử dụng để sản xuất ra máy móc phải ít hơn công việc bị máy móc đó thay thế… giới hạn sử dụng máy móc do đó được cố định bởi chênh lệch giữa giá trị của máy móc và giá trị sức lao động mà nó thay thế.” [Tr515]
“Vì sự phân chia công việc ngày làm việc thành lao động cần thiết và lao động thặng dư khác nhau ở các quốc gia khác nhau, và thậm chí ở cùng một quốc gia nhưng vào các thời kỳ khác nhau, hoặc trong các ngành công nghiệp khác nhau; và xa hơn nữa, vì tiền lương thực tế của người lao động đôi khi thấp hơn giá trị sức lao động của anh ta, và đôi khi tăng cao hơn nó, nên có thể xảy ra sự chênh lệch giữa giá máy móc và giá của sức lao động được thay thế bởi máy móc đó sẽ có sự biến đổi lớn, trong khi sự khác biệt giữa số lượng lao động cần thiết để sản xuất ra máy móc đó và tổng số lượng lao động được thay thế bằng nó vẫn không đổi.” [Tr515]
Do đó, việc sử dụng máy móc luôn phụ thuộc vào giá tương đối của máy móc so với giá tiền công. Ở những nơi có sự dịch chuyển lao động yếu và tiền lương thấp, thì chi phí sử dụng lao động tương đối ít hơn; đầu tư vào máy móc do đó cũng sẽ ít hơn, giữ cho năng suất ở mức thấp. Do đó, sự mở rộng của toàn cầu hóa đã đi cùng với việc chủ nghĩa tư bản tận dụng lợi thế của lao động giá rẻ và mức lương thấp của công nhân dệt may ở Bangladesh hoặc công nhân nhà máy ở Trung Quốc.
Do đó, thay vì phát triển tư liệu sản xuất bằng cách đầu tư vào nghiên cứu công nghệ và máy móc mới, chúng ta thấy chủ nghĩa tư bản – với nhu cầu liên tục để gia tăng lợi nhuận – đã kìm hãm xã hội và giữ cho ngành công nghiệp ở mức năng suất thấp. Tuy nhiên, mâu thuẫn này không chỉ giới hạn trong ngành công nghiệp ở các nước đang phát triển, mà ngày nay có thể thấy ngay cả ở các nước tư bản tiên tiến như Anh: đầu tư ở mức thấp trong lịch sử, thay vào đó các doanh nghiệp lại tận dụng mức lương tương đối thấp để tuyển dụng nhiều lao động vào các công việc có thể được tự động hóa. Trong khi điều này có thể tạm thời giữ tỷ lệ thất nghiệp ở mức thấp, kết quả là năng suất lao động đã giảm kể từ khi cuộc khủng hoảng bắt đầu. Về lâu dài, điều này chỉ có thể đồng nghĩa với sự trì trệ trong nền kinh tế và giảm mức sống của những người lao động bình thường.
Mặt khác, nơi người lao động có tổ chức và mạnh mẽ lại giúp đẩy tiền lương lên và đầu tư vào công nghệ mới sẽ lớn hơn. Đó là vì sao có sự phát triển mạnh mẽ của máy móc và đầu tư vào công nghệ mới trong Chiến tranh thế giới thứ hai và thời kỳ sau chiến tranh, thời điểm nguồn cung lao động hạn chế đã làm gia tăng sức mạnh trong tay người lao động và gây áp lực tăng lương. Trong tình hình như vậy, Marx giải thích, mối đe dọa thay thế lao động bằng máy móc được các nhà tư bản sử dụng để xoa dịu công nhân:
“Nhưng máy móc không chỉ đóng vai trò như một đối thủ cạnh tranh vượt trội so với người lao động, mà luôn luôn ở điểm khiến anh ta trở nên thừa thãi. Đó là một sức mạnh vô nghĩa đối với anh ta, tư bản công bố sự thật này một cách ồn ào và có chủ ý, cũng như tận dụng nó. Nó là vũ khí lợi hại nhất để trấn áp các cuộc bãi công, các cuộc khởi nghĩa định kỳ của giai cấp công nhân chống lại chế độ chuyên quyền của tư bản.” [Tr562]
Do đó, thay vì chứng kiến một sự phát triển hài hòa giữa lao động và công nghệ, chúng ta lại được chứng kiến bằng cách nào đó dưới chủ nghĩa tư bản, giữa người lao động và máy móc đã có một cuộc chạy đua, cạnh tranh và đối kháng không ngừng. “Công cụ lao động, khi nó ở dạng máy móc, ngay lập tức trở thành đối thủ cạnh tranh với chính người lao động.” [Tr557]
Bằng cách tự động hóa các tác vụ của người lao động, máy móc sẽ thay thế lao động có kỹ năng bằng lao động không có tay nghề, tước bỏ bất kỳ vị trí đặc quyền nào mà họ có thể có được nhờ học vấn và kinh nghiệm. Thay vì chuyên môn hóa và kỹ năng, chúng ta thấy việc tạo ra một khối lượng lớn lao động phổ thông thuần nhất, làm gia tăng sự cạnh tranh giữa những người lao động và gây áp lực giảm hơn nữa đối với tiền lương.
“Sự phân công lao động này phát triển sức lao động một cách phiến diện, bằng cách rút gọn nó thành kỹ năng xử lý một công cụ đặc biệt có tính đặc thù cao. Khi mà xử lý công cụ này trở thành công việc của máy móc, giá trị sử dụng của sức lao động của người lao động biến mất, và cùng với nó là giá trị trao đổi của nó. Người lao động khó bán mình, giống như tiền giấy bị ném ra khỏi lưu thông bởi luật ban hành. Do đó, bởi máy móc mà một bộ phận giai cấp công nhân trở nên thừa thãi, tức là chuyển đổi thành một bộ phận dân cư không còn ngay lập tức cần thiết cho sự tự định hoá tư bản nữa, hoặc phải trải qua cuộc cạnh tranh bất bình đẳng giữa thủ công nghiệp cũ và sản xuất chế tạo và sản xuất máy móc mới, hoặc nếu không sẽ làm ngập lụt tất cả các ngành công nghiệp dễ tiếp cận hơn, phá hủy thị trường lao động, và làm cho giá cả sức lao động giảm xuống dưới giá trị của nó… Khi máy móc chiếm lĩnh một ngành ở một mức độ, nó tạo ra sự khốn khổ kinh niên cho những người lao động cạnh tranh với nó. Ở những nơi mà quá trình chuyển đổi diễn ra nhanh chóng, hiệu quả là rõ rệt và được cảm nhận bởi rất nhiều người.” [Tr557]
Ngày nay, với sự phát triển của các công nghệ mới, đặc biệt là trong các lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, học máy và nhận dạng giọng nói, một quá trình đang diễn ra trước mắt chúng ta tương tự với quá trình mà Marx mô tả từ Thế kỷ 19: Các ngành nghề được trả lương cao hơn của tầng lớp trung lưu và tầng lớp có kỹ năng cao hơn trong hàng ngũ lao động đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do tự động hóa. Thật vậy, một nghiên cứu gần đây của các học giả từ Đại học Oxford cho thấy rằng gần một nửa số ngành nghề ngày nay có thể bị loại bỏ bởi tự động hóa chỉ trong hai thập kỷ tới, bao gồm nhiều công việc cổ cồn trắng, chẳng hạn như kế toán, công việc pháp lý và viết kỹ thuật; do đó mà vì sao một số nhà bình luận, chẳng hạn như các nhà kinh tế MIT McAfee và Brynjolfsson, đang nói về một “cuộc chạy đua chống lại máy móc” mới.
“Hủy diệt sáng tạo”
Về mặt lịch sử, chính cuộc chạy đua và cạnh tranh giữa công nhân và máy móc này đã dẫn đến các phong trào như Luddites – một cuộc nổi loạn, thông qua việc phá hủy máy móc, nhằm chống lại mối đe dọa hiện hữu gây ra bởi công nghệ mới.
“Với sự ra đời của máy móc, từ cái đặc tính độc lập và xa lạ do phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa tạo ra mà những điều kiện lao động và sản phẩm lao động đã phát triển thành sự tương phản hoàn toàn và trọn vẹn với người lao động. Do đó, lần đầu khi máy móc xuất hiện, người công nhân đầy thù nghịch nổi dậy chống lại các công cụ lao động.” [Tr558 – 559]
Ngày nay cũng như ở thời của Marx, bất cứ ai dám đề cập đến mâu thuẫn dưới chủ nghĩa tư bản là việc áp dụng công nghệ mới lại dẫn đến thất nghiệp, đều bị gán cho cái tên Luddite, những kẻ chống lại tiến bộ xã hội và việc sử dụng công nghệ nói chung. Như Marx giải thích một cách mỉa mai:
“Và đây là điểm được các nhà biện hộ kinh tế của chúng ta dựa vào! Những mâu thuẫn và đối kháng hữu cơ trong việc áp dụng máy móc theo phương pháp tư bản không tồn tại, họ nói thế đấy, chỉ bởi vì chúng không phát sinh từ bản thân máy móc mà từ việc tư bản áp dụng nó. Do đó, đáng nhẽ bản thân máy móc phải rút ngắn thời gian lao động thì khi được tư bản sử dụng thì nó lại kéo dài thời gian lao động; đáng nhẽ bản thân nó làm giảm nhẹ sức lao động, nhưng khi được sử dụng bởi tư bản, nó lại làm tăng cường độ lao động; đáng nhẽ bản thân nó là một chiến thắng của con người trước các sức mạnh tự nhiên thì trong tay tư bản nó lại khiến con người trở thành nô lệ của những sức mạnh đó; đáng nhẽ bản thân nó làm tăng sự giàu có của những người sản xuất thì khi nằm trong tay tư bản, nó lại khiến họ trở thành những kẻ khốn nạn, nhà kinh tế học tư sản chỉ đơn giản tuyên bố rằng bản thân việc xem xét máy móc đã chứng minh một cách chính xác rằng tất cả những mâu thuẫn hiển nhiên này chỉ là vẻ bề ngoài, hiển hiện trong thực tế hàng ngày, mà không tồn tại trong chính chúng, và do đó về mặt lý thuyết cũng không tồn tại. Do đó, anh ta xoay sở để tránh vắt óc thêm nữa, và ngoài ra còn ngụ ý rằng đối thủ của anh ta phạm tội ngu ngốc khi tranh luận, không phải chống lại ứng dụng máy móc tư bản chủ nghĩa, mà chống lại chính máy móc.
“Chắc chắn còn lâu nhà kinh tế học tư sản mới phủ nhận được việc tư bản sử dụng máy móc có thể gây ra những bất tiện tạm thời. Nhưng có ở đâu mà tấm huy chương lại không có mặt trái! Đối với anh ta, bất kỳ cách sử dụng máy móc nào khác ngoài cách nhà tư bản sử dụng máy móc đều là không thể. Do đó, đối với anh ta, việc máy móc bóc lột người công nhân cũng giống như việc người công nhân bóc lột máy móc. Do đó, bất cứ ai tiết lộ tình hình thực tế với việc sử dụng máy móc tư bản chủ nghĩa đều không muốn máy móc được sử dụng, và là kẻ thù của tiến bộ xã hội!” [Tr568-569]
Do đó, lập luận của những người biện hộ cho chủ nghĩa tư bản là: Vâng, việc áp dụng máy móc và công nghệ mới có thể thay thế công nhân trong một ngành; nhưng điều này chỉ để giải phóng người lao động, để cho phép họ làm việc trong các ngành công nghiệp mới, thậm chí có năng suất cao hơn và công nghệ tiên tiến hơn. Đây là lập luận cho ‘ sự hủy diệt sáng tạo’ – rằng các ngành công nghiệp cũ phải bị phá hủy để tạo điều kiện cho những ngành mới phát triển.
Nhưng, như Marx giải thích, dưới chủ nghĩa tư bản, quá trình này phát triển một cách hỗn loạn và vô chính phủ, do cách thức mà nó được thúc đẩy về phía trước, không phải bởi một kế hoạch sản xuất hợp lý trong toàn xã hội, mà bởi sự cạnh tranh và khát khao lợi nhuận của mỗi cá nhân. Thay vì chuyển đổi suôn sẻ từ cái cũ sang cái mới, với việc giáo dục và đào tạo được cung cấp để cho phép người lao động phát triển các kỹ năng mới và chuyển sang các ngành công nghiệp mới đang phát triển, người lao động trong các ngành công nghiệp cũ thì họ lại bị ném cho vài mảnh vụn và buộc phải đấu tranh gay gắt để tồn tại. Toàn bộ các thị trấn, thành phố và khu vực bị tàn phá bởi một vết sẹo vĩnh viễn của tình trạng thất nghiệp hàng loạt. Người ta chỉ cần nhìn vào các khu vực khai thác trước đây ở Anh, nơi mà ngày nay vẫn bị chính phủ Thatcher buộc đóng cửa các hầm lò, để thấy tác động thực sự của cái gọi là ‘sự hủy diệt sáng tạo’.
“Mặc cho sự lạc quan được ngụy tạo bởi các nhà kinh tế học, sự thực là như thế này: Khi bị máy móc đuổi ra khỏi xưởng, công nhân sẽ bị ném vào thị trường lao động. Sự hiện diện của họ trên thị trường lao động làm tăng số lượng sức lao động để tư bản bóc lột… tác động này của máy móc, vốn được coi là sự đền bù cho giai cấp công nhân thì trái lại lại là một tai họa khủng khiếp nhất. Hiện tại tôi sẽ chỉ nói điều này: những người lao động bị mất việc trong một ngành nhất định chắc hẳn có thể tìm việc làm ở một ngành khác… nhưng ngay cả khi họ tìm được việc làm, thì họ vẫn phải đối mặt với một viễn cảnh khốn khổ biết bao! Bị tê liệt bởi sự phân công lao động, những kẻ khốn khổ đáng thương này có giá trị rất thấp bên ngoài ngành nghề cũ của họ đến nỗi họ không thể tìm được cơ hội tham gia vào bất kỳ ngành nào ngoại trừ một số ngành kém hơn và do đó bị khai thác quá mức và trả lương thấp. Hơn nữa, mỗi ngành công nghiệp mỗi năm đều thu hút một dòng người mới, những người cung cấp một đội ngũ để từ đó lấp đầy các chỗ trống và thu hút nguồn cung để mở rộng. Ngay sau khi máy móc giải phóng một bộ phận công nhân làm việc trong một ngành công nghiệp nhất định, những người đàn ông dự bị cũng được chuyển hướng sang các kênh việc làm mới và bị cuốn hút vào các ngành khác; trong khi đó những nạn nhân ban đầu, trong giai đoạn chuyển tiếp, phần lớn bị chết đói và diệt vong.” [Tr567-568]
Từ lực lượng cách mạng trở thành xiềng xích
Ở đỉnh cao của mình, chủ nghĩa tư bản là một lực lượng cách mạng. Cạnh tranh và động cơ lợi nhuận đã phá bỏ mọi rào cản trước đây đối với sự phát triển của lực lượng sản xuất, qua đó đóng vai trò tiến bộ xã hội to lớn, nhất là trên phương diện tạo điều kiện vật chất cho chủ nghĩa xã hội:
“Nền công nghiệp hiện đại không bao giờ xem hay coi hình thức hiện thời của quá trình sản xuất là hình thức cuối cùng. Do đó, trong khi tất cả các phương thức sản xuất trước đó về cơ bản là bảo thủ, cơ sở kỹ thuật của nó mang tính cách mạng. Bằng máy móc, quy trình hóa học và các phương pháp khác, nó không ngừng biến đổi không chỉ cơ sở kỹ thuật của sản xuất mà còn cả chức năng của người lao động và các tổ hợp xã hội của quá trình lao động. Đồng thời, qua đó nó cũng cách mạng hóa sự phân công lao động trong xã hội, không ngừng ném hàng loạt tư bản và công nhân từ ngành sản xuất này sang ngành sản xuất khác.” [Tr617]
Máy móc đóng một vai trò quan trọng trong quá trình này, như Marx mô tả: không chỉ bằng cách mở đường cho ngành công nghiệp quy mô lớn với tính kinh tế theo quy mô, mà còn bằng cách phá bỏ những rào cản vật lý cản trở việc tăng lợi nhuận bằng cách đơn giản buộc người lao động phải làm việc chăm chỉ hơn và lâu hơn. Giờ đây, giá trị thặng dư lớn hơn có thể được tạo ra bằng cách tăng năng suất mà không cần phải đẩy người lao động vượt quá giới hạn sinh lý của họ.
“Cuối cùng thì điểm quan trọng đã đạt được. Cơ sở của phương pháp cũ, sự tàn bạo tuyệt đối trong việc bóc lột công nhân, kèm theo sự phân công lao động ít nhiều có hệ thống, không còn đủ cho việc mở rộng thị trường và cho sự cạnh tranh ngày càng mở rộng của các nhà tư bản. Giờ của máy móc đã điểm.” [Tr601]
Đồng thời, sự phát triển của máy móc, công nghệ mới, công nghiệp quy mô lớn cũng tạo điều kiện cho sự thay đổi kiến trúc thượng tầng trong xã hội – cụ thể là cơ cấu gia đình và quan hệ giữa các giới:
“Mặc dù sự tan rã khủng khiếp và ghê tởm của những mối quan hệ gia đình cũ trong hệ thống tư bản có vẻ như đã xuất hiện, công nghiệp quy mô lớn, bằng cách giao một phần quan trọng trong các quy trình sản xuất có tổ chức xã hội, bên ngoài phạm vi của nền kinh tế gia đình, cho phụ nữ, thanh niên và trẻ em của cả hai giới, vẫn tạo ra một nền tảng kinh tế mới cao hơn cho một hình thức gia đình và các mối quan hệ giữa hai giới.” [Tr620 – 621]
Dưới chủ nghĩa xã hội, các công nghệ và tổ chức quy mô lớn được tạo ra dưới chủ nghĩa tư bản có thể được sử dụng để xã hội hóa các nhiệm vụ của lao động tại nhà – chăm sóc trẻ em, nấu ăn, dọn dẹp và giặt giũ – nhằm giải phóng cả phụ nữ và nam giới khỏi những gánh nặng này. Công việc nhà sẽ không phải được chia sẻ mà sẽ bị bãi bỏ hoàn toàn.
Tuy nhiên, dưới chủ nghĩa tư bản, những thay đổi có thể xảy ra như vậy vẫn chỉ là tiềm năng. Ngày nay dưới chủ nghĩa tư bản, phụ nữ thuộc tầng lớp lao động bị nhân đôi bóc lột, cả về giá trị thặng dư mà họ tạo ra trong ngày làm việc lẫn lao động nội trợ không được trả công mà họ thực hiện tại nhà. Tuy nhiên, bằng cách đưa phụ nữ ra khỏi sự cô lập của gia đình và đến nơi làm việc, được tổ chức cùng với nam giới dưới một mái nhà như một giai cấp, chủ nghĩa tư bản đã tạo ra những kẻ đào mồ cho chính mình: cuộc đấu tranh chung của phụ nữ và nam giới lao động, những người sẽ tiếp tục tạo ra một xã hội không chỉ không có giai cấp mà còn không có mọi áp bức.
Trong khi chủ nghĩa tư bản đóng một vai trò cách mạng trong quá khứ, về mặt phát triển lực lượng sản xuất, điều này luôn đi kèm với cái giá phải trả về con người, như đã giải thích ở trên, do cách thức mâu thuẫn trong đó sự tiến bộ diễn ra trong một hệ thống sở hữu tư nhân và cạnh tranh.
“Chúng ta đã thấy mâu thuẫn tuyệt đối này (tức là mâu thuẫn giữa cơ sở kỹ thuật mang tính cách mạng của nền công nghiệp quy mô lớn và hình thức mà nó mang trên mình dưới chủ nghĩa tư bản) xóa bỏ mọi sự nghỉ ngơi, mọi sự ổn định và an toàn đối với đời sống của người công nhân; nó đã thường xuyên đe dọa như thế nào: bằng cách cướp đi các công cụ lao động, tước đoạt tư liệu sinh hoạt của anh ta, và bằng cách triệt tiêu chức năng chuyên môn hóa của anh ta, khiến anh ta trở nên thừa thãi. Chúng ta cũng đã thấy mâu thuẫn này bùng phát không ngừng như thế nào trong sự hy sinh không ngừng của con người đòi hỏi từ giai cấp công nhân, trong sự lãng phí sức lao động một cách liều lĩnh và trong những tác động tàn phá của tình trạng hỗn loạn xã hội. Đây là mặt tiêu cực.” [Tr617-618]
Bên cạnh bi kịch nhân loại mà chủ nghĩa tư bản tạo ra, cũng nảy sinh những mâu thuẫn trong chính hệ thống. Tất cả các lực lượng thúc đẩy xã hội tiến lên trong thời kỳ đầu của chủ nghĩa tư bản – cụ thể là sở hữu tư nhân, cạnh tranh và sản xuất vì lợi nhuận – đều trở thành đối lập của chúng và trở thành một lực cản to lớn đối với sự phát triển của lực lượng sản xuất. Nhà nước dân tộc do chủ nghĩa tư bản tạo ra cũng thế, trở thành một thứ rào cản.
Một mặt, bằng cách thay thế lao động bằng máy móc, chủ nghĩa tư bản giết chết con ngỗng đẻ trứng vàng, vì chỉ có bản thân việc sử dụng lao động mới có thể tạo ra giá trị thặng dư cho nhà tư bản. Do đó, xu hướng công nhân bị thay thế bởi máy móc dẫn đến xu hướng giảm tỷ suất lợi nhuận, điều này được Marx giải thích trong tập ba của bộ Tư bản.
Mặt khác, chính quá trình tự động hóa này và hậu quả là thất nghiệp do nó tạo ra đồng nghĩa các nhà tư bản cũng đang cắt bỏ chính nhánh mà họ đang ngồi, vì chính tiền lương của những người đang làm việc mới hình thành nên cầu – tức là thị trường – đối với hàng hóa mà chủ nghĩa tư bản sản xuất. Trong khi Marx tập trung một cách chính xác vào sản xuất với tư cách là nguồn gốc của giá trị thặng dư trong tập đầu tiên của bộ Tư bản, thì thặng dư này chỉ có thể được thực hiện trên thị trường, thông qua lưu thông tư bản (mà ông giải thích chi tiết trong tập hai). Do đó, chu kỳ nhớt mà chủ nghĩa tư bản tạo ra trong thời kỳ suy thoái, với tình trạng thất nghiệp tạo ra tình trạng thiếu cầu hơn nữa, nghĩa là sản xuất bị cắt giảm hơn nữa, và do đó, việc làm giảm hơn nữa, v.v…
Căn nguyên của vấn đề này là mâu thuẫn sản xuất thừa, xuất phát từ giới hạn của sở hữu tư nhân và sản xuất vì lợi nhuận. Vì lợi nhuận không gì khác hơn là lao động không được trả công của giai cấp công nhân – giá trị thặng dư do công nhân tạo ra – nên có một mâu thuẫn thường trực trong chủ nghĩa tư bản, theo đó lực lượng sản xuất vượt xa thị trường: khả năng sản xuất của hệ thống vượt xa khả năng của công nhân để mua lại những gì được sản xuất ra.
Trong khi các nhà tư bản tạm thời khắc phục mâu thuẫn này bằng cách tái đầu tư lợi nhuận của họ vào máy móc mới, vào tư liệu sản xuất mới, thì điều này chỉ đơn giản là tạo ra năng lực sản xuất ngày càng lớn hơn. Do sở hữu tư nhân và cạnh tranh, ‘giải pháp’ này chỉ dẫn đến sự bất ổn hơn nữa và khủng hoảng thậm chí còn lớn hơn.
“Khả năng mở rộng to lớn của hệ thống nhà máy với những bước nhảy vọt đột ngột, và sự phụ thuộc của nó vào thị trường thế giới, tất yếu dẫn đến chu kỳ sau: Cơn sốt sản xuất, hậu quả là dư thừa trên thị trường, sau đó là sự thu hẹp của thị trường, khiến sản xuất bị tê liệt. Đời sống của ngành công nghiệp trở thành một chuỗi các giai đoạn hoạt động vừa phải, thịnh vượng, sản xuất thừa, khủng hoảng và trì trệ” [Tr580]
Cùng với những khủng hoảng trong nền kinh tế, chủ nghĩa tư bản đồng thời hủy hoại không chỉ cuộc sống của những người sản xuất ra của cải trong xã hội, giai cấp công nhân, mà còn cả môi trường mà chúng ta phụ thuộc vào:
“Hơn nữa, mọi tiến bộ trong nền nông nghiệp tư bản chủ nghĩa đều là tiến bộ nghệ thuật, không chỉ cướp công mà còn cướp ruộng đất; mọi tiến bộ trong việc tăng độ phì nhiêu của đất trong một thời gian nhất định đều là tiến trình hủy hoại các nguồn lâu dài hơn của độ màu mỡ đó. Một quốc gia càng lấy công nghiệp quy mô lớn làm nền tảng cho sự phát triển của mình… thì quá trình hủy diệt này càng diễn ra nhanh hơn. Do đó, nền sản xuất tư bản chủ nghĩa chỉ phát triển các kỹ thuật và mức độ kết hợp của quá trình sản xuất xã hội bằng cách đồng thời làm xói mòn nguồn gốc ban đầu của mọi của cải – đất đai và người lao động.” [Tr638]
Những từ này, được Marx viết vào thế kỷ 19 để mô tả sự tàn phá đất đai của chủ nghĩa tư bản, điều này cũng có thể dễ dàng được sử dụng để mô tả các cuộc khủng hoảng sinh thái nói chung và sự tàn phá môi trường mà chúng ta thấy ngày nay do ham muốn lợi nhuận vô độ của chủ nghĩa tư bản.
Mọi sự tiến bộ kinh tế mà chúng ta thấy dưới chủ nghĩa tư bản đều đi kèm với những mâu thuẫn và đối kháng xã hội. Trong khi tạo ra tiềm năng cho một sự thay đổi cơ bản trong xã hội, các lực lượng thúc đẩy xã hội tiến lên trở thành những gông cùm – những rào cản to lớn ngăn cản việc thực hiện thay đổi cơ bản tiềm năng này. Do đó, nhiệm vụ là phá bỏ những rào cản này và xóa bỏ những giới hạn này để tiến bộ; xóa bỏ chế độ sở hữu tư nhân và sản xuất vì lợi nhuận cản trở chúng ta; nói tóm lại – đấu tranh thực hiện cải tạo xã hội xã hội chủ nghĩa.
“[Chủ nghĩa tư bản] phá hủy cả những hình thức cổ xưa và quá độ mà đằng sau đó, sự thống trị của tư bản vẫn còn bị che giấu một phần, và thay thế chúng bằng một sự thống trị trực tiếp và không che đậy. Nhưng bằng cách làm này, nó cũng làm cho cuộc đấu tranh trực tiếp chống lại sự cai trị của nó trở nên phổ biến. Trong khi ở mỗi phân xưởng riêng lẻ, nó thực thi tính đồng nhất, đều đặn, trật tự và tiết kiệm, thì kết quả của động lực to lớn được tạo ra để cải tiến kỹ thuật bằng sự hạn chế và quy định của ngày làm việc lại làm tăng tình trạng vô chính phủ và xu hướng dẫn đến thảm họa của toàn bộ nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, cường độ lao động và sự cạnh tranh của máy móc với công nhân. Bằng cách phá hủy các ngành công nghiệp quy mô nhỏ và trong nước, nó phá hủy các phương sách cuối cùng của ‘dư thừa dân số’, do đó loại bỏ những gì trước đây là giá trị an toàn cho toàn bộ cơ chế xã hội. Bằng cách làm chín muồi những điều kiện vật chất và những tổ hợp xã hội của quá trình sản xuất, nó làm chín muồi những mâu thuẫn và đối kháng của hình thức tư bản chủ nghĩa của quá trình đó, và do đó, làm chín muồi cả những yếu tố để hình thành xã hội mới và những lực lượng có xu hướng lật đổ xã hội cũ.” [Tr635]
