Nông nghiệp được công nghiệp hóa: Bài học từ Triều Tiên
Trong nhiều năm, khi các phương tiện truyền thông chính thống phương Tây đề cập đến Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên (thường được gọi là Triều Tiên), họ thường đưa ra hai loại câu chuyện: một về mối đe dọa của nước này đối với Hoa Kỳ và các đồng minh của Hoa Kỳ, và hai là về tình trạng nghèo nàn và đói kém của nước này. Ngoài ra, Hoa Kỳ luôn cố tình miêu tả giới lãnh đạo Triều Tiên là “phi lý”. [1]
Với lập luận về mối đe dọa, những người theo chủ nghĩa Marx và cánh tả chống chủ nghĩa đế quốc thường chỉ ra rằng Triều Tiên từ lâu đã ở thế phòng thủ, và chính Mỹ mới là kẻ đang đe dọa và bóp nghẹt Triều Tiên kể từ khi bán đảo Triều Tiên chia cắt. [2] Tuy nhiên, về vấn đề nghèo đói, cánh tả dường như chưa đưa ra được nhiều cuộc thảo luận sâu sắc. Về mặt chính trị, các học giả nói chung là có ít hiểu biết về điều kiện kinh tế và xã hội của Triều Tiên hơn so với các nước thuộc khối xã hội chủ nghĩa cũ khác. Ví dụ, mặc dù viết hai bài tiểu luận khác nhau hoàn toàn, Jon Halliday trên tờ Đánh giá Tân tả và Joseph Nye trên tờ Thời báo Hàn Quốc vẫn sử dụng cùng một tựa đề, “Bí ẩn của Triều Tiên”. [3]
Thật vậy, với việc chủ nghĩa tân tự do thống trị trí tưởng tượng chính trị trong thời kỳ hậu Chiến tranh Lạnh, nhiều nhà bình luận trên toàn thế giới đã cho rằng Triều Tiên sẽ sụp đổ hoặc sẽ theo chân Trung Quốc và các nước khác bắt đầu cải cách và mở cửa. Sự hạn chế về kiến thức này không chỉ là vấn đề ở phương Tây. Ngay cả ở Trung Quốc, một quốc gia được cho là có mối quan hệ chặt chẽ với Triều Tiên kể từ thời kỳ đầu cách mạng, công chúng và giới trí thức không phải lúc nào cũng hiểu rõ về Triều Tiên hơn người dân ở những nơi khác trên thế giới. Một số người cánh tả vẫn ca ngợi nhà ở xã hội hóa và dịch vụ chăm sóc sức khỏe, trong khi cánh hữu thích gợi ý rằng Triều Tiên đại diện cho một phiên bản nhỏ hơn của Trung Quốc Maoist vẫn chưa bắt đầu cải cách để đón nhận thị trường toàn cầu.
Chắc chắn rằng Triều Tiên hiện là một nước nghèo, đặc biệt là so với các nước láng giềng gần gũi như Hàn Quốc và Nhật Bản. Tuy nhiên, những quan sát như vậy thiếu bối cảnh quan trọng. Nền kinh tế Triều Tiên hoạt động khá tốt cho đến khi Liên Xô sụp đổ, sự kiện đã làm suy yếu đáng kể nền kinh tế của toàn bộ khối thương mại Xô Viết. Theo Dự án Maddison của Đại học Groningen, GDP bình quân đầu người thực tế của Triều Tiên đã đạt 2.315 USD (tính bằng đô la Mỹ năm 2011) vào năm 1980.[4] Con số này cao hơn nhiều so với mức thu nhập ở cả Ấn Độ và Trung Quốc, cũng như của nhiều nền kinh tế đang phát triển khác trên thế giới. Triều Tiên cũng cung cấp y tế và giáo dục miễn phí, cùng với phúc lợi chất lượng tốt, nhà ở, sưởi ấm và vận chuyển cũng được trợ cấp khá nhiều. Theo tài liệu của Gavan McCormack, vào khoảng năm 1980, Triều Tiên có 23 bác sĩ trên 10.000 dân, trong khi Nhật Bản lúc đó mới có khoảng 12 bác sĩ và Hàn Quốc có ít hơn 6 bác sĩ trên 10.000 dân. [5] Một thước đo khác về định hướng phát triển xã hội là tỷ lệ sinh viên trên dân số ở một giai đoạn nhất định, thì ở Triều Tiên là 27% dân số, cao hơn cả Nhật Bản và Hàn Quốc. [6] Cần phải nói thêm là Triều Tiên đã đạt được những điều này bất chấp sự tàn phá nặng nề trong chiến tranh, bất chấp sự phong tỏa không ngừng của Hoa Kỳ và các điều kiện địa chính trị căng thẳng.
Điều quan trọng cần lưu ý là, mặc dù nền kinh tế và xã hội Triều Tiên bị ảnh hưởng nặng nề trong những năm 1990 và nền kinh tế vẫn chưa được phục hồi nhưng Triều Tiên vẫn có thể cải thiện mức sống chung kể từ thời điểm “Tháng ba gian khổ” những năm 1990. Tuổi thọ của Triều Tiên đạt khoảng 70 tuổi vào năm 1990 và giảm xuống còn 64 tuổi vào năm 1998, nhưng sau đó đã tăng lên, đạt 73 tuổi vào năm 2020. Con số này cao hơn mức ở các nước như Ấn Độ và Philippines. [7]
Mặc dù vậy, Triều Tiên dường như luôn phải vật lộn để nuôi sống người dân; ký ức về tình trạng thiếu lương thực và nạn đói hàng loạt từ những năm 1990 vẫn chưa lùi vào dĩ vãng. Giữa đại dịch, đã có những báo cáo khác cho thấy khả năng xảy ra tình trạng thiếu lương thực đáng kể ở nước này. [8] Tình trạng thiếu lương thực trước đó nghiêm trọng đến mức buộc chính phủ Triều Tiên phải liên hệ với Hàn Quốc và Hoa Kỳ để được giúp đỡ. Đối với một quốc gia lấy sự tự lực cánh sinh làm hệ tư tưởng chính trị cốt lõi, việc không thể xây dựng nền sản xuất lương thực của riêng mình là một vấn đề thực sự.
Các tác giả chính thống thường cho rằng tình trạng thiếu lương thực và nạn đói trong những năm 1990 là do chủ nghĩa xã hội hoặc các thể chế phi thị trường. Chẳng hạn như cựu giám đốc Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ, Andrew Natsios, đã xuất bản cuốn sách có tựa đề Nạn đói lớn ở Bắc Triều Tiên. [9] Trong đó, ông lập luận rằng hầu như mọi khía cạnh của hệ thống lương thực Bắc Triều Tiên đều có vấn đề, bao gồm cái gọi là những khuyến khích sai lầm trong nông nghiệp tập thể và hệ thống phân phối lương thực công cộng cứng nhắc kiểu Xô Viết, cùng nhiều vấn đề khác. Natsios nhấn mạnh sự sụp đổ của hệ thống phân phối lương thực công cộng trong thời kỳ thiếu lương thực lớn là nguyên nhân chính dẫn đến nạn đói, đồng thời gợi ý sự trỗi dậy của thị trường tư nhân và canh tác dựa vào gia đình chính xác là lối thoát. Việc đổ lỗi cho hệ thống phân phối bình đẳng xã hội hóa là chưa thực sự chính xác. Như chính Natsios thừa nhận, khi hệ thống phân phối thực phẩm công cộng hoạt động tốt, nó có thể cung cấp những nhu cầu cơ bản cho người dân với mức trợ giá cao. [10] Hệ thống phân phối thực phẩm của Triều Tiên chỉ mới rơi vào khủng hoảng hoàn toàn vào những năm 1990, và rõ ràng, căn nguyên chắc chắn phải nằm ở những cái khác.
Điều đáng chú ý là trong số các nước thuộc khối xã hội chủ nghĩa cũ, Triều Tiên là nước duy nhất trải qua tình trạng thiếu lương thực và đói khát trầm trọng sau sự sụp đổ của Liên Xô. Mặc dù vậy, trong số các quốc gia thiếu lương thực trầm trọng, Triều Tiên có thu nhập tương đối cao. [11] Nói cách khác, Triều Tiên là một trường hợp độc nhất để hiểu về tình trạng thiếu lương thực trong thế giới hiện đại. Do đó, việc xem xét lại vấn đề lương thực của Triều Tiên có liên quan đến cuộc đấu tranh xã hội chủ nghĩa cũng như nhiệm vụ cung cấp lương thực cho thế giới nói chung.
Kinh tế và Nông nghiệp Triều Tiên trước năm 1990
Bất chấp nỗi thống khổ suốt nửa thế kỷ nằm dưới sự đô hộ của Nhật Bản, rồi sau đó là nội chiến sau đó và cuộc phong tỏa thường trực của đế quốc, Triều Tiên đã cố gắng xây dựng lại nền kinh tế quốc gia dựa trên mô hình của Liên Xô. Mặc dù ngay từ đầu đã nhận được sự hỗ trợ hào phóng từ các nước xã hội chủ nghĩa khác như Liên Xô và Trung Quốc, nhưng lãnh đạo Triều Tiên đã luôn nêu cao tư tưởng Juche, tức là tư duy độc lập và tự lực cánh sinh. Trong cuốn sách Xã hội chủ nghĩa Triều Tiên, một nghiên cứu quan trọng ban đầu về Triều Tiên được xuất bản năm 1976 bởi tờ Đánh giá Hàng tháng, Ellen Brun và Jacques Hersh cho rằng thái độ tự quyết và tự lực này hoàn toàn trái ngược với truyền thống mạnh mẽ của giới tinh hoa trên bán đảo Triều Tiên, tức là truyền thống Saddae, hay nghĩa đen là “theo đuôi kẻ mạnh”. [12] Ý tưởng gây tranh cãi về juche có thể nảy sinh từ quyết tâm giữ độc lập trong nền chính trị phức tạp cả bên trong và bên ngoài khối xã hội chủ nghĩa, nhưng nó cũng có thể là sự thừa nhận những điều kiện thực tế của đất nước, những điều kiện thường là thù địch buộc nó phải phấn đấu vượt qua.
Trong thời kỳ bị Nhật Bản đô hộ, hầu hết các ngành công nghiệp thuộc địa, cả ở phía bắc và nam bán đảo, đều được xây dựng nhằm hỗ trợ cho sản xuất gạo và dệt may. [13] Sự chia cắt đất nước đã để lại cho nước Triều Tiên mới một khởi đầu tương đối may mắn, với một số ngành công nghiệp nặng và khai khoáng (mặc dù chưa phát triển đầy đủ). Nó cũng có nền tảng công nghiệp nhẹ và công nghiệp nông nghiệp tương đối yếu. [14] Vào thời điểm bị chia cắt, ở Bắc Triều Tiên hệ thống đường sắt và thông tin liên lạc cũng khá phát triển.
Xét về mặt kinh tế, Triều Tiên đã có khoảng ba thập kỷ đầu đầy ấn tượng. GDP bình quân đầu người của nước này tăng trưởng ở mức 4,5% mỗi năm từ năm 1950 đến năm 1980, gấp đôi tốc độ tăng trưởng tương ứng của Hoa Kỳ và chỉ thấp hơn một chút so với Hàn Quốc nổi tiếng. [15] Ba mươi năm sau cuộc nội chiến, Triều Tiên đã đạt được mức độ đô thị hóa và công nghiệp hóa cao. Mặc dù nhiều nước xã hội chủ nghĩa có mức độ công nghiệp hóa cao nhưng Triều Tiên vẫn là nổi bật; đến năm 1987, hơn một nửa lực lượng lao động Triều Tiên làm việc trong ngành công nghiệp. Tỷ lệ này cao nhất trong số các nước xã hội chủ nghĩa. [16] Sau những năm 1970, giống như Liên Xô, Triều Tiên bước vào thời kỳ tăng trưởng chậm. Từ năm 1980 đến 1985, GDP bình quân đầu người của Triều Tiên chỉ tăng 2% mỗi năm và bắt đầu giảm với tốc độ tương tự trong thời gian còn lại của thập kỷ. [17] Tuy nhiên, những thành tựu kinh tế ban đầu của Triều Tiên là sự thật. Ngay cả trong một đánh giá quan trọng, Halliday cho rằng “không ai đã từng đến CHDCND Triều Tiên [Triều Tiên] lại không bị ấn tượng bởi những thành tựu kinh tế, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho các chuyến tham quan được chọn và các làng Potemkin”. [18] Trong một báo cáo gần đây, chuyên gia hàng đầu Hàn Quốc, Seogki Lee đã thừa nhận rằng ở Triều Tiên, hệ thống xã hội chủ nghĩa đã vận hành tốt ngay từ đầu và nước này có trình độ công nghiệp hóa khá cao vào những năm 1970. [19]
Nông nghiệp Triều Tiên cũng thành công, ít nhất là trong một thời gian. Mô hình tăng trưởng kinh tế vĩ mô của Triều Tiên phản ánh những thay đổi trong sản xuất nông nghiệp của nước này. Từ năm 1961 đến năm 1980, sản lượng ngũ cốc của nước này tăng 4,8% mỗi năm, nhưng trong suốt những năm 1980, tốc độ tăng trưởng hàng năm chỉ là 0,8%. [20] Tuy nhiên, tình trạng trì trệ về sản lượng lương thực hoàn toàn không tương đồng với câu chuyện về tình trạng thiếu lương thực và nạn đói sau này. Trên thực tế, trong thời kỳ này, nguồn cung cấp lương thực của Triều Tiên vẫn ở trạng thái tương đối ổn định. Đất nước này chỉ cần nhập khẩu ngũ cốc ở mức khiêm tốn và thậm chí đã có thể xuất khẩu ngũ cốc vào năm 1985. [21]
Điều đáng nói là Triều Tiên không có điều kiện tự nhiên thật thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp. Khoảng 80% đất nước là đồi núi và chỉ có khoảng 14% lãnh thổ Triều Tiên là có thể canh tác. [22] Mùa trồng trọt là vào mùa hè cũng ngắn. Do những hạn chế như vậy nên mặc dù gạo là một phần chính trong chế độ ăn uống của họ, Triều Tiên vẫn sản xuất lúa ít hơn cả Hàn Quốc và Nhật Bản. [23]
Chính phủ Triều Tiên đã tìm cách vượt qua những thách thức tự nhiên đó bằng cách tăng cường sử dụng hóa chất trong sản xuất nông nghiệp. Trên khắp thế giới và trong phần lớn thế kỷ XX, đã có xu hướng ngày càng tăng của việc sử dụng hóa chất trong nông nghiệp, Cách mạng Xanh đã củng cố thêm xu hướng này. Trong thế kỷ XX, trong một số nỗ lực quan trọng ban đầu trong việc xây dựng các xã hội bền vững về môi trường đã được tiên phong bởi các quốc gia xã hội chủ nghĩa. [24] Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, các nhà lãnh đạo và nhà hoạt động xã hội chủ nghĩa cũng nhìn nhận tương lai của nông nghiệp là một ngành công nghiệp hóa cao dựa trên cơ giới hóa và sử dụng hóa chất. Về vấn đề này, Triều Tiên không phải là một ngoại lệ – mặc dù có thể nói rằng Triều Tiên chịu áp lực lớn nhất về vấn đề lương thực cho người dân. Trong khi đó, tự cung tự cấp lương thực là một phần tự nhiên của khuôn khổ juche, điều này có thể làm tăng thêm sự cấp bách của lãnh đạo Triều Tiên trong việc thúc đẩy sản xuất nông nghiệp. Do đó, Triều Tiên đã công nghiệp hóa nông nghiệp một cách triệt để.
Trong luận đề về phát triển nông thôn Triều Tiên năm 1965, nhà lãnh đạo Triều Tiên Kim Nhật Thành đã nhấn mạnh tầm quan trọng của cuộc cách mạng kỹ thuật ở nông thôn, đặt nó lên trước các nhiệm vụ cơ bản khác. Kim tóm tắt tầm nhìn của ông về nông nghiệp xã hội chủ nghĩa như sau:
“Thủy lợi, cơ giới hóa, điện khí hóa và sử dụng hóa chất là bốn thành phần cơ bản của cuộc cách mạng kỹ thuật ở nông thôn. Việc tăng năng suất cây trồng một cách ổn định trong nông nghiệp là không thể nếu việc tưới tiêu và hóa chất bị bỏ qua mà chỉ chú tâm tới lợi ích của cơ giới hóa và điện khí hóa. Ngược lại, nếu chỉ chú trọng tưới tiêu, hóa chất mà bỏ qua cơ giới hóa, điện khí hóa thì hiệu quả lao động không thể nâng cao, công việc nặng nhọc của nông dân cũng không thể giảm bớt.” [25]
Tất cả các thành phần chính của nền nông nghiệp được công nghiệp hóa đã được lắp ráp lại với nhau chỉ trong một thời gian ngắn. Các dự án thủy lợi và điện khí hóa nông thôn được hoàn thành vào giữa những năm 1970, các công việc sử dụng nhiều lao động như cày ruộng đã được cơ giới hóa hoàn toàn vào năm 1975, và số lượng máy kéo nông nghiệp chỉ từ năm 1963 đến năm 1976 đã tăng gấp 8 lần. [26] Đây là những thành tựu không hề nhỏ đối với bất kỳ nền kinh tế nào. Sự gia tăng sản xuất phân bón cũng gây ấn tượng không kém. Mặc dù Chiến tranh Triều Tiên đã phá hủy toàn bộ ngành công nghiệp phân bón được hình thành từ thời Nhật Bản đô hộ, nhưng Triều Tiên đã có thể xây dựng lại ngành này một cách nhanh chóng sau chiến tranh. Đến những năm 1970, Triều Tiên sở hữu một số nhà máy phân bón lớn nhất ở bờ biển phía đông lục địa châu Á. [27] Một báo cáo của CIA năm 1978 thừa nhận sự tăng trưởng nhanh chóng về sản lượng ngũ cốc của Triều Tiên cũng như nền nông nghiệp “được cơ giới hóa khá mạnh” với lượng phân bón cao và các dự án thủy lợi rộng khắp. [28]
Điều thú vị là, với ý thức về môi trường đang nổi lên vào những năm 1970, Brun và Hersh đã đề cập rằng nhiều người nước ngoài sẽ đặt câu hỏi về tình trạng ô nhiễm từ các dự án hóa chất này. Họ thảo luận câu hỏi này với các kỹ sư hóa học, giáo viên, giáo sư và những người khác. Các câu trả lời khác nhau, nhưng các tác giả đều có thái độ tích cực rằng Triều Tiên chắc chắn sẽ nhận ra mức độ nghiêm trọng của vấn đề ô nhiễm khi nó ngày càng được thế giới công nhận. [29] Tuy nhiên, mô hình công nghiệp hóa nông nghiệp dựa trên đầu vào hóa học và nhiên liệu hóa thạch dường như không có gì phải hoài nghi.
Niềm tin sâu sắc vào nền nông nghiệp được công nghiệp hóa và Cách mạng Xanh vẫn tồn tại. Trong bài phát biểu trước Ủy ban Nhân dân Trung ương Triều Tiên năm 1990, Kim nhắc lại những luận điểm được nêu ra năm 1965. Ông nhớ lại ước mơ xa xưa của người dân Triều Tiên là sống bằng cơm canh thịt và Đảng sẽ hiện thực hóa mong muốn bấy lâu nay. Trong bài phát biểu, Kim cũng chia sẻ tầm nhìn về nền nông nghiệp xã hội chủ nghĩa dựa trên hình ảnh có phần hoang đường về các trang trại tư bản lớn: “Theo thông tin tôi có được từ nhiều năm trước, ở một nước tư bản phát triển có hàng chục nghìn trang trại, và hầu hết đó là những trang trại lớn với 1.000, 2.000, 3.000 hoặc 10.000 ha đất canh tác và mức độ tưới tiêu, điện khí hóa, cơ giới hóa và ứng dụng hóa chất rất cao.” [30] Khi đó, con đường phát triển nền nông nghiệp xã hội chủ nghĩa là đẩy nhanh cuộc cách mạng công nghệ. Kim lập luận rằng vì điện khí hóa về cơ bản đã hoàn thành nên các nhiệm vụ còn lại là tưới tiêu và cơ giới hóa, đồng thời “đảm bảo bón phân dồi dào cho lúa và cây trồng không phải lúa”, vì năng suất tăng “tỷ lệ thuận với lượng phân bón được áp dụng”. [31]
Biểu đồ 1. Cường độ phân bón ở một số quốc gia: 1961–1990
Cường độ phân bón được đo bằng số kg đất tiêu thụ trên mỗi ha đất canh tác. Dựa trên Chỉ số Phát triển Thế giới, data.worldbank.org.
Biểu đồ 1 trình bày việc sử dụng phân bón ở một nhóm quốc gia từ năm 1961 đến năm 1990, và mức sử dụng phân bón trên một đơn vị đất đai ở Bắc Triều Tiên tăng đặc biệt nhanh trong những năm 1960 và 1970. Ngay cả trong những năm đầu, cường độ bón phân ở Triều Tiên đã cao hơn nhiều so với Trung Quốc và Ấn Độ. Bắt đầu từ những năm 1970, cường độ sử dụng phân bón của Triều Tiên tăng đều đặn, vượt qua mức của Mỹ. Trong suốt những năm 1970 và 1980, Triều Tiên trung bình bón nhiều phân bón hơn Trung Quốc, Ấn Độ và Mỹ, mặc dù vẫn ít hơn Nhật Bản và ít hơn nhiều so với Hàn Quốc. Nói cách khác, bất kể định hướng chính trị nào, toàn bộ bán đảo Triều Tiên đều nhiệt tình đón nhận những khía cạnh đó của Cách mạng Xanh, dựa trên dầu mỏ công nghiệp và nông nghiệp dựa trên hóa chất.
Ngay cả khi người ta bỏ qua những tác động sinh thái tàn khốc của nó, nền nông nghiệp được công nghiệp hóa này đặt ra sự mâu thuẫn với ý tưởng juche của Triều Tiên. Nhìn bề ngoài, nỗ lực có vẻ thành công trong việc “hiện đại hóa” nền nông nghiệp thực sự đã giúp Triều Tiên đạt được năng suất cây trồng cao và tự cung tự cấp lương thực trong nhiều thập kỷ. Vấn đề là nền nông nghiệp được công nghiệp hóa của nước này, bao gồm cơ giới hóa tiên tiến và sử dụng nhiều hóa chất, được thúc đẩy bởi việc sử dụng dầu mỏ ngày càng rộng khắp và không ngừng tăng. Mặc dù Triều Tiên có tài nguyên than và thủy điện nhưng lại không có dầu mỏ và cần có nguồn cung dầu mỏ và nhiên liệu khác ổn định từ nước ngoài để duy trì nỗ lực xây dựng nền nông nghiệp được công nghiệp hóa. Nói cách khác, động lực tự lực cánh sinh thông qua Cách mạng Xanh đã dẫn đến sự phụ thuộc nhiều hơn vào thị trường nước ngoài, từ đó dẫn đến sự chú trọng nhiều hơn vào thương mại quốc tế và ngoại hối. Đối với Triều Tiên, điều này chủ yếu liên quan đến các mối quan hệ kinh tế địa chính trị với Liên Xô và Trung Quốc, vốn sắp thay đổi đột ngột vào đêm trước những năm 1990 đầy biến động.
Thương mại, Nợ nần và Đại khó khăn những năm 1990
Những năm 1990 chứng kiến những thách thức chưa từng có đối với Triều Tiên. Từ năm 1990 đến 1998, GDP bình quân đầu người của Triều Tiên giảm gần một nửa, đạt mức thấp nhất kể từ đầu những năm 1970. [32] Tính đến cuối năm 1993, Triều Tiên vẫn sản xuất được khoảng 9,1 triệu tấn ngũ cốc, một kỷ lục chưa từng đạt được trước đây và kể từ đó vẫn chưa được vượt qua. [33] Tuy nhiên, mô hình nông nghiệp trước đây hoạt động nhanh chóng ngừng hoạt động và đất nước gặp vấn đề lớn về lương thực. Sau năm 1993, sản xuất lương thực của Triều Tiên sụp đổ và sản lượng ngũ cốc của nước này giảm hơn 70% chỉ sau hai năm. [34] Cuộc khủng hoảng lương thực này kéo dài nhiều năm, gây ra tình trạng suy dinh dưỡng và nạn đói trên toàn quốc. Cho tới tận đến đầu thế kỷ này, Triều Tiên mới bắt đầu khôi phục một cách đều đặn một phần sản lượng lương thực của mình. Bất chấp những nỗ lực của mình, Triều Tiên vẫn chưa hồi phục sau cú sốc này, sản lượng ngũ cốc của nước này trong hai thập kỷ qua chỉ đạt được khoảng một nửa mức đỉnh vào năm 1993.
Điều gì đã xảy ra với nền nông nghiệp và nền kinh tế Triều Tiên nói chung? Ở nhiều nước xã hội chủ nghĩa trước đây, giới tinh hoa đã áp đặt những cải cách liệu pháp sốc nhằm phá hủy hệ thống kinh tế xã hội chủ nghĩa, và ngay sau đó là các cuộc khủng hoảng kinh tế và xã hội. Tuy nhiên, điều này đã không xảy ra ở Triều Tiên. Ban lãnh đạo bắt đầu thử nghiệm một số cải cách thị trường từ rất sớm nhưng không đi theo con đường trị liệu sốc. Tuy nhiên, những thay đổi mạnh mẽ trong khối xã hội chủ nghĩa đã thu hẹp sâu sắc không gian chính trị và kinh tế quốc tế mà Triều Tiên vốn dựa vào trong nhiều thập kỷ.
Để minh họa điểm này, chúng ta có thể xem xét các mô hình ngoại thương của Triều Tiên trước cuộc khủng hoảng. Trong những năm Chiến tranh Triều Tiên và phần còn lại của thập niên 1950, Triều Tiên hầu như chỉ giao thương với Liên Xô và Trung Quốc, cùng với các nước xã hội chủ nghĩa khác, mặc dù nước này đã chọn không tham gia Hội đồng Tương trợ Kinh tế. Bắt đầu từ những năm 1960, Triều Tiên đã đa dạng hóa các đối tác thương mại và đến năm 1970, 30% hàng xuất khẩu và 13,7% hàng nhập khẩu của nước này được trao đổi với các nước thuộc khối phi xã hội chủ nghĩa. [35] Biểu đồ 2 trình bày giá trị tổng xuất khẩu và nhập khẩu của Triều Tiên từ năm 1950 đến năm 1988. Cả xuất khẩu và nhập khẩu đều tăng trưởng nhanh chóng nhưng nhìn chung Triều Tiên luôn có thâm hụt thương mại. Một cơ chế có thể gây ra thâm hụt kinh niên là các thỏa thuận thương mại song phương có đi có lại của Triều Tiên với các nước xã hội chủ nghĩa khác. [36] Khi Triều Tiên đưa ra mức tăng xuất khẩu, các nước xã hội chủ nghĩa khác sẽ đưa ra các cam kết có đi có lại cao hơn. Tuy nhiên, Triều Tiên thường không gửi được số lượng hàng hóa đã thỏa thuận cho các đối tác thương mại, do đó làm tăng thâm hụt thương mại và nợ nần theo thời gian.
Biểu đồ 2. Ngoại thương của Triều Tiên: 1950–1988
Ghi chú và Nguồn : Cả xuất khẩu và nhập khẩu đều được tính bằng nghìn dollar Mỹ. Dữ liệu dựa trên Soo-Young Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên, 1946–1988,” luận án tiến sĩ, Đại học Đông Bắc, Boston, 1991, 312–13.
Vì xuất phát điểm khiêm tốn nên Triều Tiên không tự nhiên có được vị thế thuận lợi trong thương mại quốc tế khi bán nguyên liệu thô hay mua máy móc, thiết bị. Tuy nhiên, Triều Tiên được hưởng ưu đãi khi giao thương với Liên Xô và Trung Quốc, và trong những năm 1950 và 1960, thâm hụt thương mại hầu như ở mức nhẹ. Tuy nhiên, những thâm hụt như vậy trở nên tồi tệ hơn nhiều khi Triều Tiên bắt đầu ra nhập một cách rộng rãi với các nền kinh tế phương Tây vào những năm 1970, như Biểu đồ 2 cho thấy.
Ít nhất một phần thâm hụt thương mại ngày càng tăng là do quá trình công nghiệp hóa thay thế nhập khẩu của Triều Tiên và dẫn đến nhu cầu về thiết bị tiên tiến từ phương Tây. Trong số các nước tư bản, Nhật Bản đóng vai trò quan trọng trong việc khởi xướng thương mại với Triều Tiên. Một số nước phương Tây cũng làm theo, và chỉ trong vài năm, Triều Tiên đã phải gánh khoản nợ từ phương Tây vào khoảng 1 tỷ USD. Những khoản nợ này chỉ đủ để bù đắp thâm hụt thương mại với phương Tây. Vì, không giống như các nước xã hội chủ nghĩa, các khoản vay là ngắn hạn, Triều Tiên bắt đầu vỡ nợ. [37] Điều này rõ ràng có tác động lâu dài; Các nhà bình luận chính thống cho rằng Triều Tiên “đã đốt cháy triệt để những cầu nối” với thị trường tài chính quốc tế. [38] Hồ sơ theo dõi này, cùng với các yếu tố chính trị khác, đã ngăn chặn một cách hiệu quả khả năng Triều Tiên tiếp cận được tín dụng từ phương Tây.
Mặc dù vấn đề thâm hụt và nợ đáng lo ngại nhưng chúng lại là vấn đề chung của các nước đang phát triển. Điều khiến Triều Tiên đặc biệt dễ bị tổn thương là nước này ngày càng phụ thuộc vào hoạt động thương mại như vậy để duy trì hoạt động cơ bản của nền kinh tế và xã hội trong nước. Vào những năm 1950, Triều Tiên chủ yếu xuất khẩu khoáng sản và nhập khẩu máy móc, thiết bị. Mô hình này nhanh chóng thay đổi khi đất nước trải qua quá trình công nghiệp hóa nhanh chóng trong những thập kỷ tiếp theo. Đến những năm 1970, gần một nửa hàng xuất khẩu của Triều Tiên là hàng sản xuất, trong khi mặt hàng nhập khẩu số một là nhiên liệu khoáng sản (chủ yếu là dầu thô). [39] Cũng trong những năm 1970, hỗ trợ kỹ thuật từ Liên Xô và Trung Quốc đã giúp Triều Tiên hoàn thành nhiều nhà máy hóa dầu và lọc dầu tại Unggi và Pongwha. [40] Nhập khẩu dầu thô tăng mạnh sau đó. Trong những năm 1980, hơn 20% hàng nhập khẩu của Triều Tiên từ Liên Xô là dầu mỏ và các sản phẩm dầu mỏ, trong đó khoảng 80% là dầu thô. [41]
Khi Trung Quốc mở rộng sản xuất dầu, một đường ống dẫn dầu được xây dựng giữa hai nước vào năm 1976. Sau đó, Trung Quốc dần thay thế Liên Xô trở thành nhà cung cấp dầu chính cho Triều Tiên. Ví dụ, Triều Tiên đã nhập khẩu 2 triệu tấn dầu từ Trung Quốc vào năm 1980 và 1,5 triệu tấn từ Liên Xô và các quốc gia Trung Đông. Trên thực tế, hơn 80% hàng nhập khẩu của Triều Tiên từ Trung Quốc vào đầu những năm 1980 là nhiên liệu khoáng sản. Mặc dù tỷ lệ này sau đó đã giảm nhưng vẫn ở mức hơn 60% vào cuối năm 1987. [42]
Nói cách khác, Triều Tiên đang xây dựng nền nông nghiệp được công nghiệp hóa cao dựa trên nhập khẩu dầu. Với tình trạng thâm hụt thương mại và nợ nước ngoài thường xuyên, chiến lược này ngày càng dựa vào sự hỗ trợ từ bên ngoài, cụ thể là từ khối xã hội chủ nghĩa. Điều này tích cực trong khi phong trào xã hội chủ nghĩa thế giới còn đang tiến triển. Bất chấp giá dầu tăng trong những năm 1970 và 1980, Triều Tiên vẫn có thể mua được một lượng lớn dầu thô với giá đã chiết khấu từ Liên Xô và Trung Quốc. [43] Tuy nhiên, không có gì ngạc nhiên khi toàn bộ khối xã hội chủ nghĩa bắt đầu trải qua quá trình chuyển đổi thị trường theo nhiều cách khác nhau vào cuối những năm 1980 thì Triều Tiên cũng bước vào giai đoạn khủng hoảng.
Khi các nước xã hội chủ nghĩa khác áp dụng nền kinh tế thị trường và nguyên tắc lợi nhuận, viện trợ và tín dụng cho Triều Tiên đã trở thành một khoản chi bất hợp lý. Liên Xô và Trung Quốc không thực sự gây áp lực buộc Triều Tiên phải trả các khoản vay cũ nhưng có thể dễ dàng hủy bỏ các khoản vay mới. Liên Xô cắt viện trợ và hỗ trợ cho Triều Tiên bắt đầu từ năm 1987. Thời điểm có lẽ là đau đớn nhất xảy ra khi Liên Xô yêu cầu Triều Tiên phải trả bằng ngoại hối theo giá trên thị trường thế giới cho hàng nhập khẩu khi nước này thiết lập quan hệ ngoại giao với Hàn Quốc vào năm 1990. [44] Trung Quốc làm theo và thiết lập quan hệ ngoại giao riêng với Hàn Quốc vào năm 1992. Trước năm đó, Trung Quốc thường có các thỏa thuận trao đổi hàng hóa song phương với Triều Tiên, các giao dịch như vậy do Bộ Thương mại cả hai nước xử lý. Bắt đầu từ năm 1992, thuật ngữ “trao đổi hàng hóa” được thay thế bằng “thương mại” trong các hiệp định như vậy và “thương mại” đó được quản lý bởi các công ty thương mại. [45] Năm 1993, Trung Quốc cũng bắt đầu yêu cầu tiền mặt cứng để thanh toán thương mại, điều này ngày càng trở nên “khó khăn” do sự thắt chặt của các lệnh trừng phạt. [46]
Việc giải thể hệ thống thương mại xã hội chủ nghĩa là một đòn giáng mạnh vào Triều Tiên, vì mô hình kinh tế của nước này không được thiết kế để cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Nền kinh tế chính trị đang thay đổi nhanh chóng ở cả Liên Xô (sắp tới là Nga và các nước khác) và Trung Quốc đột nhiên có nghĩa là Triều Tiên phải chủ động gia nhập vào hệ thống thế giới tư bản chủ nghĩa để có được dollar Mỹ mua các đầu vào kinh tế cơ bản. Không ai thể hiện sự cấp bách này tốt hơn chính cố lãnh đạo Kim Nhật Thành. Trong một bài phát biểu cuối năm 1992, Kim lập luận rằng “chúng ta phải mạnh dạn dấn thân vào thị trường tư bản để phát triển ngoại thương…các quan chức phải tích cực trong hoạt động của mình. Họ không bao giờ có thể phát triển quan hệ kinh tế với nước ngoài nếu chỉ chờ đợi ai đó chủ động liên doanh, hợp tác hay cứ mãi lo lắng về việc thị trường xã hội chủ nghĩa không còn tồn tại.” [47]
Bất chấp những nỗ lực mạnh mẽ của Triều Tiên nhằm tăng khối lượng xuất khẩu nhằm thiết lập cán cân thương mại thuận lợi, các sản phẩm của nước này không có khả năng cạnh tranh trên thị trường thế giới. Trong một thời gian dài, cái gọi là hàng hóa mềm của Triều Tiên đã được các nước xã hội chủ nghĩa khác chấp nhận, nhưng các doanh nghiệp mới, định hướng lợi nhuận ở các nước đó khó có thể tôn vinh truyền thống đoàn kết như vậy. [48] Trong một bài phát biểu về tình hình này, Kim đã thảo luận cẩn thận chi tiết về tất cả các mặt hàng xuất khẩu tiềm năng chính từ Triều Tiên, nói rằng “nếu chúng ta muốn bán hàng hóa của mình trên thị trường tư bản, chúng ta phải cải thiện chất lượng của chúng cao hơn nhiều. Chất lượng hàng hóa chúng ta đang sản xuất hiện nay chưa cao. Sẽ không ai mua hàng kém chất lượng trên thị trường tư bản.” [49] Ví dụ, những nỗ lực như vậy sẽ bao gồm việc đóng gói tốt hơn, vì “việc đóng gói hàng xuất khẩu tốt là rất quan trọng.… Hàng hóa được đóng gói kém sẽ không bán được giá tốt. Hàng hóa cần được đóng gói để phục vụ thị hiếu của người dân ở các nước tư bản.” [50]
Nếu không có đủ tiền tệ quốc tế, Triều Tiên không thể duy trì các mặt hàng nhập khẩu quan trọng như dầu thô và ngũ cốc từ nước ngoài. Đồng thời, Triều Tiên phải đơn độc đấu tranh với sự gia tăng thù địch lâu dài từ Mỹ, với các lệnh cấm vận và trừng phạt. Áp lực đáng kể có thể được nhìn thấy trong hầu hết mọi số liệu thống kê. Xét về mặt thương mại tổng thể, Triều Tiên mất khoảng 58% xuất khẩu và 46% nhập khẩu từ năm 1990 đến năm 1995. [51] Trong cùng thời gian đó, theo một ước tính, nhập khẩu dầu thô của Triều Tiên cũng giảm hơn một nửa. [52] Tất cả những yếu tố này đã khiến tổng nguồn cung cấp năng lượng sụt giảm nhanh chóng 28% trong 5 năm, bất chấp nguồn tài nguyên than phong phú của đất nước. [53] Trong khi đó, thiên tai nghiêm trọng đã phá hủy vĩnh viễn khoảng 19% đất nông nghiệp. [54]
Việc bị cắt nguồn dầu thô mang tới sự tàn phá, hơn bất cứ điều gì khác, đối với một nền kinh tế được đô thị hóa cao vốn đang phát triển dựa vào hóa chất và cơ giới hóa. Nông nghiệp đã được cơ giới hóa cần nhiên liệu để chạy máy kéo, xe tải và bơm nước tưới tiêu, cùng nhiều mục đích sử dụng khác. Ví dụ, với nguồn cung dầu ngày càng nhỏ, năm 1992, Kim đã ra lệnh: “Dầu do các nhà máy hóa học sản xuất trước tiên phải được cung cấp cho nông thôn rồi phần còn lại mới cho các khu vực khác”. [55] Trong tình trạng thiếu dầu này, Kim cũng đã đặt một phần hy vọng vào một mẫu xe cụ thể: xe tải Sungni-58, vì chúng có thể hoạt động ở các trang trại sử dụng nhiên liệu thay thế, chẳng hạn như khí metan hoặc than bitum phụ, thay vì dầu mỏ. [56]
Quan trọng không kém, việc thiếu dầu cũng đồng nghĩa với việc thiếu hóa chất. Kim chưa bao giờ từ bỏ ý tưởng công nghiệp hóa nông nghiệp, và trong bối cảnh thiếu dầu mỏ, ông vẫn nhấn mạnh “phân bón là gạo” và “gạo là chủ nghĩa xã hội”. [57] Trong số các yêu cầu khác, ông yêu cầu “ngành công nghiệp hóa chất bằng mọi cách phải sản xuất 1,8 triệu tấn phân đạm vào năm tới. Cùng với đó, 500.000 tấn nên được nhập khẩu từ các nước khác”. [58]
Quả thực, trong nền nông nghiệp được công nghiệp hóa của Triều Tiên, phân bón có nghĩa là gạo và các loại thực phẩm khác. Nhưng thiếu dầu và sau đó là phân bón sẽ đồng nghĩa với việc thiếu lương thực. Biểu đồ 3 trình bày tổng sản lượng ngũ cốc và tổng lượng sử dụng phân bón hóa học ở Triều Tiên từ năm 1961 đến năm 2020. Mặc dù số liệu thống kê về phân bón của Triều Tiên thường dựa trên một số phỏng đoán chưa đủ căn cứ nhưng xu hướng chung có thể tin cậy được. [59] Dựa trên dữ liệu, nền nông nghiệp được công nghiệp hóa của Triều Tiên đã thành công trước năm 1990, khi nước này tăng sản lượng ngũ cốc trên cơ sở tăng cường sử dụng phân bón. Sau năm 1990, việc sử dụng phân bón giảm nhanh chóng; mức độ năm 1995 chỉ bằng 12% so với năm 1990. Ngay cả khi giả sử các yếu tố khác không đổi (và điều kiện thực tế còn tồi tệ hơn nhiều ở Triều Tiên), sự sụt giảm ở mức độ này trong phân bón sẽ dẫn đến sản lượng thảm hại ở bất kỳ quốc gia nào. Vì vậy, việc giảm nhập khẩu dầu có lẽ là nguyên nhân trực tiếp nhất khiến sản lượng ngũ cốc giảm 70%.
Biểu đồ 3. Sử dụng phân bón và sản lượng ngũ cốc của Triều Tiên: 1961–2020
Ghi chú và Nguồn : Phân bón được tính bằng tổng lượng kali, phốt phát và nitơ. Cả sản lượng ngũ cốc và phân bón đều được tính bằng nghìn tấn. Các ước tính dựa trên dữ liệu từ FAO , fao.org/faostat và Chỉ số Phát triển Thế giới, data.worldbank.org.
Không giống như liệu pháp sốc, sự sụt giảm nghiêm trọng trong sản xuất lương thực và các hoạt động kinh tế khác đã làm tê liệt toàn bộ xã hội Triều Tiên. Cho đến lúc này, các thể chế vốn hoạt động tốt đã gặp phải những khó khăn lớn, bao gồm nông nghiệp tập thể kém hiệu quả hơn, hệ thống phân phối lương thực công cộng gặp trục trặc và không có gì ngạc nhiên khi có những phản ứng vụng về từ chính phủ.
Tất cả các vấn đề nảy sinh sẽ trở thành chủ đề thảo luận chính của các nhà văn chính thống như Natsios, người cho rằng thể chế chủ nghĩa xã hội là vấn đề cuối cùng, chủ nghĩa tư bản và thị trường sẽ cứu Triều Tiên. Tuy nhiên, như đã thảo luận ở trên, những vấn đề mà Triều Tiên gặp phải trong những năm 1990 liên quan nhiều đến nông nghiệp được công nghiệp hóa hơn là chủ nghĩa xã hội. Sự biến mất của hệ thống thương mại xã hội chủ nghĩa và việc giảm nhập khẩu dầu mỏ là nguyên nhân trực tiếp gây ra khó khăn. Ở cấp độ cơ bản, thách thức của Triều Tiên là sự phụ thuộc quá mức vào nhiên liệu hóa thạch, là kết quả của nỗ lực xây dựng một xã hội công nghiệp hóa, độc lập trên một lãnh thổ nhỏ với quá ít điều kiện tự nhiên thuận lợi và có quá nhiều đe dọa thù địch của đế quốc.
Chủ nghĩa xã hội và vấn đề lương thực
Sau cuộc khủng hoảng những năm 1990, Triều Tiên đã nỗ lực giải quyết vấn đề thiếu lương thực. Những biện pháp này bao gồm vai trò tích cực hơn trong thị trường tự do, nhiều ưu đãi tư nhân hơn, nhiều mảnh đất tư nhân hơn và hệ thống phân phối thực phẩm ít được quản lý và trợ cấp hơn. [60] Nói cách khác, Triều Tiên đã thực hiện hầu hết các đề xuất của các tác giả chính thống ở một mức độ nhất định. Tuy nhiên, mô hình công nghiệp hóa nông nghiệp của Triều Tiên dường như vẫn còn nguyên vẹn nên nền tảng cơ bản chưa thực sự được cải thiện. Theo Biểu đồ 3, mặc dù sản lượng ngũ cốc nhìn chung hiện nay đã tốt hơn so với giữa những năm 1990, nhưng vẫn thấp hơn đáng kể so với mức của những năm 1980 và đầu những năm 90, do việc sử dụng phân bón vẫn ở mức thấp.
Việc thiếu khả năng tiếp cận phân bón và nhiên liệu hiện nay ở Triều Tiên không chỉ vì vấn đề cán cân thanh toán mà còn do các lệnh trừng phạt không ngừng của Hoa Kỳ và Liên hợp quốc. Một đánh giá chung gần đây hơn về tình trạng mất an ninh lương thực ở Triều Tiên của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) và Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) thừa nhận rằng các biện pháp trừng phạt do Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc áp đặt năm 2017 là “cực kỳ khắc nghiệt”. [61] Báo cáo lập luận rằng các hạn chế nhập khẩu nhiên liệu, máy móc và phụ tùng thiết bị đang gây tổn hại cho nền nông nghiệp của Triều Tiên, vì sự thiếu hụt các tài nguyên đó làm hạn chế khả năng tưới tiêu, giảm năng suất và khiến cây trồng dễ bị ảnh hưởng bởi các cú sốc thời tiết khắc nghiệt.
Báo cáo cũng ghi nhận sự suy thoái nghiêm trọng trong cơ giới hóa nông nghiệp của Triều Tiên: “Mức độ cơ giới hóa nông nghiệp ở nước này giảm sút rõ rệt do máy móc cũ, phụ tùng thay thế không có sẵn cũng như nhiên liệu khan hiếm…. Sự chậm trễ thường xảy ra trong các hoạt động nông nghiệp vì lao động chân tay và súc vật thay thế cho các hoạt động cơ giới hóa.” [62] Nghĩa là, một số di sản quan trọng nhất của công nghiệp hóa nông nghiệp đang bị mất đi sau nhiều thập kỷ sau thời kỳ cơ giới hóa cao độ.
May mắn thay, hệ thống phân phối công cộng, một phần của di sản xã hội chủ nghĩa, vẫn còn nguyên. Hệ thống được quy hoạch trên toàn quốc này cung cấp khẩu phần thực phẩm hai lần một tháng cho tất cả các hộ gia đình đã đăng ký với giá thấp. [63] Ví dụ, trong năm 2018 và 2019, các mặt hàng thực phẩm tương đương trong hệ thống phân phối công cộng có giá thấp hơn khoảng 15 lần so với giá thị trường. [64] Vấn đề lương thực ở Bắc Triều Tiên có lẽ sẽ tồi tệ hơn nếu không có hệ thống khẩu phần bình đẳng như vậy. Mặc dù vậy, Natsios, cựu quản trị viên Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ, vẫn cho rằng cơ chế thị trường là lựa chọn đúng đắn duy nhất đồng thời thừa nhận rằng “một số nhân viên cứu trợ thực sự ngưỡng mộ hệ thống phân phối công cộng theo chủ nghĩa bình đẳng”. Ông cho rằng những công nhân này chỉ đơn giản là ngây thơ và bị lừa dối. [65]
Tuy nhiên, một hệ thống phân phối bình đẳng tự nó không giải quyết được toàn bộ vấn đề lương thực. Mặc dù hệ thống phân phối công cộng đảm bảo khả năng tiếp cận cơ bản với thực phẩm, khẩu phần ăn đã giảm kể từ năm 2012 và vẫn thấp hơn đáng kể so với mục tiêu của chính phủ. [66] Triều Tiên vẫn cần phải vượt qua nhiều thách thức và xây dựng con đường phát triển mới nhằm tăng cường nguồn cung lương thực, cùng với các mục tiêu khác.
Như đã thảo luận ở trên, thách thức chính đối với Triều Tiên không phải là thiếu thu nhập hay thiếu công nghệ ; đúng hơn, nó liên quan đến tính không đáng tin cậy của nền nông nghiệp được công nghiệp hóa, đặc biệt là dưới những hạn chế về địa chính trị trên bán đảo Triều Tiên.
Về mặt chính trị, việc chuyển đổi sang nông nghiệp được công nghiệp hóa có thể gặp ít sự phản đối hơn ở Triều Tiên so với nhiều quốc gia giàu có hơn. Với những thách thức mà Triều Tiên phải đối mặt, giới lãnh đạo nước này có động lực thực sự để xây dựng một nền nông nghiệp thay thế. Lý do không nhất thiết phải liên quan đến việc lãng mạn hóa giới lãnh đạo Triều Tiên, nhưng sẽ rất hữu ích nếu hiểu được nền kinh tế chính trị của đất nước. Bất chấp nhiều năm khó khăn, Triều Tiên đã không thực hiện liệu pháp sốc hay chuyển đổi dần dần sang nền kinh tế thị trường. Chính phủ Triều Tiên đã thử các làn sóng thị trường hóa ở quy mô nhỏ hơn, nhưng không có làn sóng nào trong số đó gây ra những thay đổi sâu sắc.
Điều quan trọng là sự bế tắc này là kết quả của quá trình công nghiệp hóa cao đạt được trước cuộc khủng hoảng những năm 1990. [67] Về bản chất, kiểu chuyển đổi thị trường từng bước của Trung Quốc dựa vào đội quân dự bị tiềm năng lớn ở nông thôn. Nếu không có đội quân dự bị tiềm năng lớn như vậy, quá trình chuyển đổi thị trường sẽ phải tạo ra một đội quân dự bị trong số những người lao động hiện có; tức là kiểu trị liệu sốc của Liên Xô. Triều Tiên đã có nhiều năm công nghiệp hóa thành công và đã có mức độ đô thị hóa cao vào những năm 1980. Vì không có đội quân dự bị tiềm năng đáng kể ở các làng nên mô hình từng bước không khả thi. Đồng thời, liệu pháp sốc tự tử là một kết quả độc đáo vào thời kỳ cuối của Liên Xô, và do những hậu quả tai hại của nó nó sẽ không có sức thuyết phục đối với giai cấp công nhân hay xã hội Triều Tiên nói chung. Đây là lý do tại sao Triều Tiên vẫn duy trì một số yếu tố cốt lõi của mô hình Liên Xô, ít nhất là một phần, thậm chí nhiều thập kỷ sau khi Liên Xô sụp đổ, bất chấp những nỗ lực nhiều lần để theo đuổi nền kinh tế thị trường. Theo cách tương tự, với các điều kiện khách quan – bất kể giới tinh hoa ở Triều Tiên có thể nghĩ gì – sẽ chỉ có ý nghĩa khi chuyển đổi từ nền nông nghiệp được công nghiệp hóa cũ được xây dựng trong thời kỳ cao điểm của Cách mạng Xanh sang một nền nông nghiệp thực dụng, hiệu quả và sinh thái. Sự rạn nứt địa chính trị gần đây ở châu Âu với giá dầu và phân bón cao chỉ củng cố thêm sự cần thiết phải loại bỏ nhiên liệu hóa thạch.
Điều đáng chú ý là các vấn đề về công nghiệp hóa nông nghiệp không chỉ giới hạn ở Triều Tiên. Trong cùng một khu vực địa lý, Hàn Quốc và Nhật Bản, với mức thu nhập cao hơn nhiều, vẫn chưa thực sự làm tốt hơn trong việc nuôi sống bản thân khi được đem ra so sánh. Bảng 1 trình bày cường độ phân bón, sản lượng và năng suất ngũ cốc, cũng như quy mô tương đối của nhập khẩu ngũ cốc đối với các quốc gia được chọn vào năm 2020. Dưới dạng ảnh chụp nhanh, dữ liệu minh họa một số mô hình thú vị. Đầu tiên, Triều Tiên có cường độ phân bón thấp hơn tất cả các quốc gia khác được liệt kê, bao gồm cả Cuba. Triều Tiên đã đạt được hơn một nửa sản lượng của Hàn Quốc, Nhật Bản và Trung Quốc với cường độ phân bón chưa bằng 1/15 so với các nước đó. Nếu Triều Tiên hoặc Cuba tăng cường độ phân bón lên mức của Mỹ (trong khi vẫn giữ mức thấp hơn nhiều so với các nước Đông Á khác), sản lượng ngũ cốc của họ có thể sẽ tăng đáng kể và thậm chí có thể cao hơn mức của Mỹ. Thứ hai, Hàn Quốc sản xuất lượng ngũ cốc tương đương với Triều Tiên, mặc dù cường độ phân bón cao gấp 20 lần. Ngoài ra, cả Hàn Quốc và Nhật Bản đều phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu thực phẩm. Nói cách khác, những nước tư bản Đông Á giàu có hơn với nền nông nghiệp được công nghiệp hóa thâm canh cao này chỉ tránh được tình trạng thiếu lương thực lớn vì họ có thể mua số lượng lớn lương thực trên thị trường toàn cầu.
Là một nước láng giềng có lãnh thổ rộng lớn hơn nhiều, Trung Quốc phần lớn có khả năng duy trì mức độ tự cung tự cấp cao, nhưng cũng đã tích lũy những vấn đề to lớn trong nhiều thập kỷ sau khi áp dụng các khía cạnh của Cách mạng Xanh. Bảng 1 cho thấy Trung Quốc thậm chí còn sử dụng phân bón ở mức độ nhiều hơn cả Hàn Quốc và Nhật Bản. Một phần do sự phát triển nhanh chóng của ngành nông nghiệp được công nghiệp hóa và lạm dụng hóa chất nông nghiệp, Trung Quốc đã chứng kiến hiện tượng axit hóa, suy thoái và ô nhiễm đất đáng kể trong những thập kỷ sau quá trình phi tập thể hóa. [68] Ít nhất một phần trong bối cảnh đó là giới lãnh đạo Trung Quốc đã kêu gọi một quá trình chuyển đổi sinh thái và thiết lập một nền văn minh sinh thái. [69]
Bảng 1 cũng cho thấy Cuba vẫn đang chịu áp lực rất lớn về vấn đề lương thực. Giống như Triều Tiên, nền kinh tế Cuba bị ảnh hưởng nặng nề kể từ khi mạng lưới kinh tế lấy Liên Xô làm trung tâm kết thúc, và Cuba cũng phải đối mặt với sự phong tỏa lâu dài của Hoa Kỳ. Kể từ “thời kỳ đặc biệt” đầu những năm 1990, người dân Cuba đã tìm tòi các mô hình nông nghiệp sinh thái bền vững và mang lại hiệu quả cao. [70] Cuba cũng có thể nhập khẩu nhiều thực phẩm và phân bón hơn Triều Tiên, điều này giúp giảm bớt một số áp lực. Sản lượng ngũ cốc của Cuba đã giảm hơn một nửa từ năm 1990 đến năm 1993, nhưng sản lượng của nước này nhanh chóng phục hồi lên mức lịch sử vào năm 1997. [71] Đồng thời, Cuba đã phát triển “hai mô hình sản xuất lương thực cực đoan: mô hình thâm canh với đầu vào cao và một cách khác, bắt đầu từ khi bắt đầu giai đoạn đặc biệt, hướng tới sinh thái nông nghiệp và dựa trên đầu vào thấp.” [72] Điều này có nghĩa là Cuba đã không thể giảm bớt sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và hóa chất một cách có hệ thống. Sản lượng lương thực của Cuba vẫn ổn định trong suốt thế kỷ hiện tại cho đến cuộc khủng hoảng kinh tế gần đây nhất bắt đầu vào năm 2020. Các báo cáo cho đến nay dường như chỉ ra rằng việc thiếu nhiên liệu hóa thạch và phân bón là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng thiếu lương thực. [73] Nếu đúng như vậy thì cuộc khủng hoảng hiện nay lại là cuộc khủng hoảng trong công nghiệp hóa nông nghiệp, và nó có cùng bản chất với những thách thức mà cả Cuba và Triều Tiên phải đối mặt trong những năm 1990.
Công bằng mà nói thì kết luận rằng những bài học từ Triều Tiên, Cuba và các mô hình nông nghiệp khác cho thấy rõ ràng rằng nền nông nghiệp được công nghiệp hóa – dù có vẻ hiệu quả và thậm chí “khoa học” – là không đáng tin cậy và không bền vững. Chúng ta phải thừa nhận rằng các nhà xã hội chủ nghĩa thế kỷ 20 thường coi mô hình công nghiệp hóa nông nghiệp là điều hiển nhiên. Điều này thể hiện rõ ràng trong tầm nhìn về một xã hội xã hội chủ nghĩa tương lai được Kim chia sẻ. Chủ nghĩa xã hội, hay bất kỳ nỗ lực nào nhằm nuôi sống người lao động một cách bền vững, phải vượt ra ngoài mô hình nông nghiệp được công nghiệp hóa. Sự hiểu biết khách quan về Triều Tiên qua kinh nghiệm của các nước xã hội chủ nghĩa sẽ là bước đi cần thiết đầu tiên.
Tuy nhiên, nông nghiệp sinh thái sẽ không thể thực hiện được nếu không có chủ nghĩa xã hội. Nếu một xã hội có kế hoạch loại bỏ dần nhiên liệu hóa thạch và các ứng dụng hóa học mạnh mẽ, điều đó có nghĩa là chúng ta phải duy trì một lượng lao động thể chất đáng kể của con người trong nông nghiệp và các hoạt động khác cũng như một vùng nông thôn hùng mạnh và đông dân. Điều này đi ngược lại xu hướng chung trong lịch sử của chủ nghĩa tư bản. Người dân phải phát triển các phương tiện kinh tế hiệu quả để chấm dứt sự phân công lao động vật chất và tinh thần cũng như sự phân chia thành thị và nông thôn. Tất nhiên, đây chỉ là một cách khác để mô tả chủ nghĩa xã hội.
*Ghi chú:
- ↩ Tim Beal, “ Trong làn lửa: Bán đảo Triều Tiên trong chiến lược Mỹ-Trung ,” Tạp chí Đánh giá Hàng tháng số 73, mục 3 (tháng 7 – 8 năm 2021): Tr 92–111.
- ↩ Beal, “Trong dòng lửa”; Martin Hart-Landsberg, “Sự cần thiết của một chính sách đối ngoại mới của Hoa Kỳ đối với Triều Tiên,” The Bullet, ngày 13 tháng 6 năm 2017.
- ↩ John Halliday, “Bí ẩn của Bắc Triều Tiên,” Tạp chí Tân tả, I/127 (tháng 5–tháng 6 năm 1981): Tr 18–52; Joseph S. Nye Jr., “Bí ẩn của Triều Tiên,” Thời báo Hàn Quốc, ngày 6 tháng 12 năm 2010.
- ↩ Cơ sở dữ liệu dự án Maddison, phiên bản 2018; Jutta Bolt, Robert Inklaar, Herman de Jong và Jan Luiten van Zanden, “Rebasing ‘Maddison’: So sánh thu nhập mới và hình thái phát triển kinh tế dài hạn,” Bản ghi nhớ nghiên cứu GGDC số 174, Trung tâm tăng trưởng và phát triển Groningen, Groningen Đại học, Groningen, Hà Lan, 2018, ggdc.net/maddison.
- ↩ Gavan McCormack, “Bắc Triều Tiên: Con đường dẫn đến chủ nghĩa xã hội của chủ nghĩa Kimilsung?” Bản tin của các học giả châu Á quan tâm 13, số 1. 4 (1981): Tr 50–60.
- ↩ McCormack, “Bắc Triều Tiên: Con đường dẫn đến chủ nghĩa xã hội của chủ nghĩa Kimilsung?”
- ↩ Dữ liệu về tuổi thọ từ Liên Hợp Quốc, Bản sửa đổi năm 2022 về Triển vọng Dân số Thế giới (New York: Vụ Kinh tế và Xã hội của Liên Hợp Quốc, 2022), dân số.un.org/wpp.
- ↩ Lucas Rengifo-Keller, “Tình trạng mất an ninh lương thực ở Bắc Triều Tiên đang ở mức tồi tệ nhất kể từ nạn đói những năm 1990,” 38 North, ngày 19 tháng 1 năm 2023.
- ↩ Andrew Natsios, Nạn đói lớn ở Bắc Triều Tiên (Washington, DC: Viện Báo chí Hòa bình Hoa Kỳ, 2001).
- ↩ Natsios, Nạn đói lớn ở Bắc Triều Tiên , Tr 92.
- ↩ Woon Keun Kim, Hyunok Lee và Daniel A. Sumner, “Đánh giá tình hình lương thực ở Bắc Triều Tiên,” Phát triển kinh tế và thay đổi văn hóa 46, số 3 (1998): Tr 519–35.
- ↩ Elizabeth Brun và Jacques Hersh, Triều Tiên Xã hội chủ nghĩa: Nghiên cứu điển hình về Chiến lược phát triển kinh tế (New York: Monthly Review Press, 1976), Tr 151.
- ↩ Halliday, “Bí ẩn của Triều Tiên”; SeogKi Lee được Suk Lee phỏng vấn, “Các ngành công nghiệp và doanh nghiệp của Triều Tiên: Sự thật, khái niệm và xu hướng,” Đối thoại về nền kinh tế Triều Tiên (Loạt bài nghiên cứu của KDI), Viện Phát triển Hàn Quốc, Sejong-si, Hàn Quốc, tháng 2 năm 2022.
- ↩ Halliday, “Bí ẩn của Triều Tiên”; Lee và Lee, “Các ngành công nghiệp và doanh nghiệp của Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Dựa trên Cơ sở dữ liệu Dự án Maddison, phiên bản 2018.
- ↩ Marcus Noland, “Tại sao Bắc Triều Tiên sẽ vượt qua khó khăn,” Bộ Ngoại giao 76, số. 4 (1997): Tr 105–18.
- ↩ Dựa trên Cơ sở dữ liệu Dự án Maddison, phiên bản 2018.
- ↩ Halliday, “Bí ẩn của Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Lee và Lee, “Các ngành công nghiệp và doanh nghiệp của Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Dựa trên dữ liệu của FAO, fao.org/faostat.
- ↩ Dựa trên dữ liệu của FAO, fao.org/faostat.
- ↩ Kim, Lee và Sumner, “Đánh giá tình hình lương thực ở Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Kim, Lee và Sumner, “Đánh giá tình hình lương thực ở Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Xem Salvatore Engel-Di Mauro, Các quốc gia xã hội chủ nghĩa và môi trường: Bài học cho tương lai của chủ nghĩa xã hội sinh thái (London: Pluto Press, 2021) để thảo luận thêm.
- ↩ Kim Nhật Thành Tuyển tập, tập. 18, 184. Brun và Hersh đã trích dẫn bài viết này và xem xét sự phát triển của bốn thành phần một cách chi tiết.
- ↩ Kim, Lee và Sumner, “Đánh giá tình hình lương thực ở Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Brun và Hersh, Triều Tiên xã hội chủ nghĩa , Tr 222.
- ↩ Cục Tình báo Trung ương, Hàn Quốc, Cuộc chạy đua kinh tế giữa miền Bắc và miền Nam (Washington, DC: Trung tâm đánh giá đối ngoại quốc gia của CIA, 1978).
- ↩ Brun và Hersh, Triều Tiên xã hội chủ nghĩa, Tr 223.
- ↩ Kim, Works , tập. 42, Tr 306.
- ↩ Kim, Works , tập. 42, Tr 316.
- ↩ Cơ sở dữ liệu dự án Maddison, phiên bản 2018.
- ↩ Dựa trên dữ liệu của FAO, fao.org/faostat.
- ↩ Dựa trên dữ liệu của FAO, fao.org/faostat.
- ↩ Soo-Young Choi, “Ngoại thương của Triều Tiên, 1946–1988: Cấu trúc và Hiệu suất,” Luận án Tiến sĩ, Đại học Đông Bắc, Boston, 1991, Tr 58.
- ↩ Alexander Zhebin, “Nga và Triều Tiên: Một mối quan hệ đối tác mới nổi nhưng không dễ dàng,” Khảo sát Châu Á 35, số 1. 8 (1995): 726–39.
- ↩ Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên,” Tr 85–86.
- ↩ Stephan Haggard và Marcus Noland, Nạn đói ở Bắc Triều Tiên: Thị trường, Viện trợ và Cải cách (New York: Nhà xuất bản Đại học Columbia, 2007), Tr 29.
- ↩ Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên,” Tr 231.
- ↩ Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên,” Tr 72.
- ↩ Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên,” Tr 210–17.
- ↩ Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên,” Tr 230–32.
- ↩ Ví dụ, một nguồn tin cho rằng Liên Xô đã bán dầu thô với giá bằng 2/3 giá thế giới. Xem Sang T. Choe, Hyun Jeong Cho, và Sang Jang Kwon, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên: Một chỉ số về động lực chính trị,” Tạp chí Bắc Triều Tiên 2, số 1. 1 (2006): Tr 27–37.
- ↩ Zhebin, “Nga và Bắc Triều Tiên”; Haggard và Noland, Nạn đói ở Bắc Triều Tiên , Tr 27.
- ↩ Tất cả các hiệp ước như vậy có thể được tìm thấy trong Cơ sở dữ liệu Hiệp ước do Bộ Ngoại giao Trung Quốc duy trì, Estimate.mfa.gov.cn.
- ↩ Haggard và Noland, Nạn đói ở Bắc Triều Tiên , Tr 32.
- ↩ Kim tuyển tập, tập 44, Tr 14.
- ↩ Choi, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên,” Tr 281.
- ↩ Kim tuyển tập, tập 43, Tr 206.
- ↩ Kim tuyển tập, tập 43, Tr 207.
- ↩ Bộ Thống nhất (Hàn Quốc), Tìm hiểu về Triều Tiên 2014 (Seoul: Bộ Thống nhất, 2014), Tr 255.
- ↩ Vincent Koen và Jinwoan Beom, “Bắc Triều Tiên: Nền kinh tế chuyển đổi cuối cùng?,” Tài liệu làm việc của Khoa Kinh tế số 1607, Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế, 2020.
- ↩ Koen và Beom, “Triều Tiên: Nền kinh tế chuyển đổi cuối cùng?”
- ↩ Choe và cộng sự, “Ngoại thương của Bắc Triều Tiên.”
- ↩ Kim tuyển tập, tập 44, Tr 8.
- ↩ Kim tuyển tập, tập 44, Tr 7.
- ↩ Kim tuyển tập, tập 44, Tr 2–6.
- ↩ Kim tuyển tập, tập 44, Tr 4.
- ↩ Chuỗi dữ liệu phân bón này hơi khác so với các ước tính cũ hơn của FAO/WFP được báo cáo ở những nơi khác, chẳng hạn như ở Haggard và Noland, Nạn đói ở Bắc Triều Tiên , Tr 33, nhưng quy mô và xu hướng có thể so sánh được.
- ↩ Ví dụ, xem Haggard và Noland, Nạn đói ở Bắc Triều Tiên , 176–82, và Cui Wen và Jin Hualin, “Chính sách đánh giá và cải thiện kinh tế của DPRK trong thời đại Kim Jeong-eun,” Tạp chí của Đại học Yanbian 48, số 1. 4 (2015): Tr 25–32.
- ↩ Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc/Chương trình Lương thực Thế giới (FAO/WFP), Đánh giá An ninh Lương thực Nhanh chung: Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên (Bangkok: Văn phòng Khu vực Châu Á và Thái Bình Dương của FAO, 2019), Tr 14.
- ↩ FAO/WFP, Đánh giá chung về an ninh lương thực nhanh chóng, Tr 14.
- ↩ FAO/WFP, Đánh giá an ninh lương thực nhanh chung, Tr 29.
- ↩ FAO/WFP, Đánh giá chung về an ninh lương thực nhanh chóng, Tr 35.
- ↩ Natsios, Nạn đói lớn ở Bắc Triều Tiên, Tr 54.
- ↩ FAO/WFP, Đánh giá chung về an ninh lương thực nhanh chóng, Tr 30.
- ↩ Để có thảo luận chi tiết về các mô hình chuyển đổi khác nhau, xem Zhun Xu, “Quân đội dự bị tiềm năng và các con đường chuyển đổi khác nhau trong các nền kinh tế xã hội chủ nghĩa (cựu),” Science and Society 87, no. 1 (2023): Tr 76–94.
- ↩ Zhun Xu, “Quy mô trang trại, chủ nghĩa tư bản và việc lạm dụng hóa chất nông nghiệp ở Trung Quốc,” Chủ nghĩa tư bản Bản chất Chủ nghĩa xã hội 31, số 3 (2020): Tr 59–74.
- ↩ Xem phân tích chi tiết trong John Bellamy Foster, “ Nền văn minh sinh thái, Cách mạng sinh thái: Quan điểm Marxist sinh thái ,” Tạp chí hàng tháng 74, số 1. 5 (tháng 10 năm 2022): Tr 1–11.
- ↩ Roger Atwood, “Hữu cơ hay chết đói: Mô hình canh tác mới của Cuba có thể đảm bảo an ninh lương thực không?” Guardian , ngày 28 tháng 10 năm 2017.
- ↩ Dựa trên dữ liệu của FAO, www.fao.org/faostat.
- ↩ Miguel A. Altieri và Fernando R. Funes-Monzote, “ Nghịch lý của nền nông nghiệp Cuba ,” Tạp chí Đánh giá Hàng tháng 63, Số 8 (tháng 1 năm 2012): Tr 23.
- ↩ T. Whitney Jr., “’Tệ hơn cả thời kỳ đặc biệt’: Tình hình lương thực của Cuba ngày càng tuyệt vọng,” People’s World , ngày 16 tháng 8 năm 2023.
Tác giả: Xuân Húc, phó giáo sư tại Đại học John Jay và Trung tâm Sau đại học, Đại học Thành phố New York.