Karl Marx: Vẫn cần thiết để suy nghĩ về sự thay thế cho chủ nghĩa tư bản
Published
· Updated
1. Marx nào?
Sự trở lại của tư tưởng Marx sau cuộc khủng hoảng kinh tế năm 2008 khác hẳn với sự quan tâm đối với những phê bình kinh tế của ông. Nhiều tác giả, trong toàn bộ các bài báo, tạp chí, sách và học thuật, đã quan sát cách phân tích của Marx để chứng tỏ sự quan trọng và sự hiểu biết về những mâu thuẫn và cơ chế hủy diệt của chủ nghĩa tư bản. Tuy nhiên, trong vài năm gần đây, người ta cũng đã xem xét lại Marx với tư cách là một nhân vật chính trị và nhà lý luận.
Việc xuất bản các bản thảo chưa từng được biết đến trước đây trong ấn bản MEGA II của Đức, cùng với những diễn giải sáng tạo về công trình của ông, đã mở ra những chân trời nghiên cứu mới và chứng minh rõ ràng hơn năng lực của ông trước đây trong việc xem xét các mâu thuẫn của xã hội tư bản trên phạm vi toàn cầu và trên các lĩnh vực khác ngoài lĩnh vực mâu thuẫn giữa tư bản và lao động. Trong số các tác phẩm kinh điển vĩ đại về tư tưởng chính trị, kinh tế và triết học, Marx là người có lý lịch thay đổi nhiều nhất trong những thập kỷ mở đầu của thế kỷ XXI.
Như chúng ta đều biết, Bộ Tư bản vẫn chưa hoàn thành vì hoàn cảnh nghèo khó mà Marx đã sống trong hai thập kỷ và vì sức khỏe yếu liên tục của ông liên quan đến những lo lắng hàng ngày. Nhưng Tư Bản không phải là dự án duy nhất vẫn chưa hoàn thành. Sự tự phê phán không thương tiếc của Marx đã làm tăng thêm khó khăn cho nhiều công việc của ông và một mặt khó khăn khác đó là lượng lớn thời gian mà ông dành cho nhiều dự án muốn xuất bản là do sự nghiêm khắc cực độ mà ông phải chịu đựng trong tất cả những tư tưởng của mình. Khi còn trẻ, Marx nổi tiếng với những người bạn đại học vì sự tỉ mỉ của mình. Có những câu chuyện mô tả ông như một người đã từ chối ‘viết một câu nếu ông không thể chứng minh điều đó bằng mười cách khác nhau’. Đây là lý do tại sao học giả trẻ tuổi sung mãn nhất trong phe Cánh tả Hegel vẫn xuất bản ít hơn nhiều học giả khác. Marx vẫn tin rằng thông tin của ông không đủ và các phán đoán của ông còn non nớt, chính điều đó đã ngăn cản ông xuất bản các bài viết còn ở dạng phác thảo hoặc rời rạc. Nhưng đây cũng là lý do tại sao ghi chú của ông cực kỳ hữu ích và nên được coi là một phần không thể thiếu trong công việc của ông. Sự lao động miệt mài không ngừng của ông đã mang lại những hệ quả lý thuyết phi thường cho tương lai.
Điều này không có nghĩa là những văn bản chưa hoàn chỉnh của ông ngang ký với những văn bản đã được xuất bản. Chúng ta nên phân biệt năm loại tác phẩm: các tác phẩm đã xuất bản, các bản thảo chuẩn bị của chúng, các bài báo, thư từ và sổ ghi chép các đoạn trích. Nhưng cũng cần phải phân biệt trong các loại này vì một số văn bản đã xuất bản của Marx không nên được coi là lời kết của ông về các vấn đề hiện tại. Ví dụ, Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản được Friedrich Engels và Marx coi là một tài liệu lịch sử từ thời trẻ của họ chứ không phải là văn bản xác thực các quan niệm chính trị quan trọng của họ được nêu ra. Hoặc cần phải nhớ rằng các bài viết tuyên truyền chính trị và bài viết khoa học thường không kết hợp với nhau. Những sai sót kiểu này rất thường xuyên xảy ra trong các tài liệu thứ cấp về Marx. Đó là chưa kể đến sự vắng mặt trong trong các công trình soạn thảo lại tư tưởng của ông.
Các văn bản từ những năm 1840 không thể được trích dẫn một cách bừa bãi cùng với những văn bản từ những năm 1860 và 1870, vì chúng không mang hàm lượng kiến thức khoa học và kinh nghiệm chính trị như nhau. Một số bản thảo Marx chỉ viết cho chính ông, trong khi những bản thảo khác là tài liệu chuẩn bị thực tế cho việc xuất bản sách. Một số đã được Marx sửa lại và thường xuyên cập nhật, trong khi những cuốn khác bị ông bỏ qua vì không có khả năng cập nhật thông tin của chúng (trong danh mục này có Tư bản, Tập III). Một số bài báo có nội dung cân nhắc có thể được coi là sự hoàn thành các tác phẩm của Marx. Tuy nhiên, những bài khác đã được viết nhanh chóng để kiếm tiền và trả tiền nhà. Một số bức thư bao gồm quan điểm xác thực của Marx về các vấn đề được thảo luận. Những lá thư khác chỉ chứa thông tin không quan trọng lắm, bởi vì chúng được gửi đến những người bên ngoài vòng kết nối của Marx, những người mà Marx cần phải ngoại giao. Cuối cùng, có hơn 200 cuốn sổ ghi chép tóm tắt (và đôi khi là bình luận) của tất cả những cuốn sách quan trọng nhất mà Marx đã đọc trong suốt một thời gian dài từ năm 1838 đến năm 1882. Chúng rất cần thiết cho sự hiểu biết về nguồn gốc lý thuyết của ông và của những yếu tố đó ông đã không thể phát triển như mình mong muốn.
2.Lý lịch của một ông già cổ điển vẫn còn nhiều điều để bàn bạc
Nghiên cứu gần đây đã bác bỏ các cách tiếp cận khác nhau làm giảm quan niệm của Marx về xã hội cộng sản đối với sự phát triển vượt trội của lực lượng sản xuất. Đặc biệt, nó cho thấy tầm quan trọng của ông đối với câu hỏi sinh thái: trong nhiều lần lặp đi lặp lại, ông tố cáo thực tế rằng sự mở rộng của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa không chỉ làm gia tăng việc trộm cắp sức lao động của công nhân mà còn cướp đoạt tài nguyên thiên nhiên. Một câu hỏi khác mà Marx rất quan tâm là vấn đề di cư. Ông chỉ ra rằng phong trào cưỡng bức lao động do chủ nghĩa tư bản tạo ra là một thành phần chính của sự bóc lột tư sản và chìa khóa để chống lại điều này là sự đoàn kết giai cấp giữa những người lao động, bất kể nguồn gốc của họ hay bất kỳ sự phân biệt nào giữa lao động địa phương và lao động nhập khẩu.
Hơn nữa, Marx đã tiến hành các cuộc điều tra kỹ lưỡng về các xã hội bên ngoài châu Âu và thể hiện rõ ràng bản thân chống lại sự tàn phá của chủ nghĩa thực dân. Những cân nhắc này đều quá rõ ràng đối với bất kỳ ai đã đọc Marx, mặc dù chủ nghĩa hoài nghi ngày nay đang trở nên phổ biến trong một số lĩnh vực học thuật nhất định.
Chìa khóa đầu tiên và ưu việt để hiểu được nhiều mối quan tâm khác nhau về địa lý trong nghiên cứu của Marx, trong suốt thập kỷ cuối cùng của cuộc đời ông, nằm ở kế hoạch của ông nhằm cung cấp kiến thức phong phú hơn về động lực của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa trên phạm vi toàn cầu. Nước Anh từng là lĩnh vực quan sát chính của Tư Bản Tập I; sau khi xuất bản, ông muốn mở rộng điều tra kinh tế xã hội cho hai tập Tư bản vẫn còn đang viết. Chính vì lý do này mà ông quyết định học tiếng Nga vào năm 1870 và sau đó liên tục yêu cầu sách và số liệu thống kê về Nga và Mỹ. Ông tin rằng việc phân tích những chuyển đổi kinh tế của các quốc gia này sẽ rất hữu ích để hiểu được những hình thức có thể có mà chủ nghĩa tư bản có thể phát triển trong các thời kỳ và bối cảnh khác nhau. Yếu tố quan trọng này bị đánh giá thấp trong tài liệu thứ cấp về chủ đề – chủ nghĩa thời thượng ngày nay – ‘Marx và chủ nghĩa châu Âu’.
Một câu hỏi quan trọng khác đối với nghiên cứu của Marx về các xã hội ngoài châu Âu là liệu chủ nghĩa tư bản có phải là điều kiện tiên quyết cần thiết cho sự ra đời của xã hội cộng sản hay không và nó phải phát triển ở cấp độ nào trên trường quốc tế. Quan niệm đa tuyến rõ ràng hơn, mà Marx đã giả định trong những năm cuối đời, đã khiến ông nhìn nhận một cách chăm chú hơn về những đặc thù lịch sử và sự không đồng đều của sự phát triển kinh tế và chính trị ở các quốc gia và bối cảnh xã hội khác nhau. Marx trở nên rất nghi ngờ về sự chuyển giao các phạm trù diễn giải giữa các bối cảnh lịch sử và địa lý hoàn toàn khác nhau, và như ông đã viết, ông cũng nhận ra rằng “các sự kiện có sự giống nhau nổi bật, diễn ra trong các bối cảnh lịch sử khác nhau, dẫn đến các kết quả hoàn toàn khác nhau”. Cách tiếp cận này chắc chắn đã làm tăng thêm những khó khăn mà ông phải đối mặt trong quá trình hoàn thành Tư Bản – vốn đã gập ghềnh của ông và việc viết chậm của nó đã khiến ông chấp nhận rằng công việc lớn của mình sẽ vẫn chưa hoàn thành. Nhưng nó chắc chắn đã mở ra những hy vọng về các cuộc cách mạng mới.
Marx đã đi sâu vào nhiều vấn đề khác, mặc dù thường bị đánh giá thấp, hoặc thậm chí bị bỏ qua, những điều mà hiện tại cực kỳ quan trọng cốt yếu đối với chương trình nghị sự chính trị của thời đại chúng ta. Trong số này có quyền tự do cá nhân trong lĩnh vực kinh tế và chính trị, giải phóng giới, phê phán chủ nghĩa dân tộc, và các hình thức sở hữu tập thể không do nhà nước kiểm soát. Vì vậy, ba mươi năm sau khi bức tường Berlin sụp đổ, người ta mới có thể đọc thấy một Marx rất không giống với nhà lý thuyết theo chủ nghĩa giáo điều, chủ nghĩa kinh tế học và chỉ quan tâm đến mỗi Châu Âu. Người ta có thể tìm thấy trong tác phẩm văn học đồ sộ của Marx một số phát biểu gợi ý rằng sự phát triển của lực lượng sản xuất đang dẫn đến sự giải thể của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Nhưng sẽ là sai lầm nếu quy cho ông ấy bất kỳ ý tưởng nào rằng sự ra đời của chủ nghĩa xã hội là một tất yếu lịch sử. Thật vậy, đối với Marx, khả năng biến đổi xã hội phụ thuộc vào giai cấp công nhân và năng lực của họ, thông qua đấu tranh, để mang lại những biến động xã hội dẫn đến sự ra đời của một hệ thống kinh tế và chính trị thay thế.
3. Sự thay thế cho chủ nghĩa tư bản
Ở khắp Châu Âu, Bắc Mỹ và nhiều khu vực khác trên thế giới, bất ổn kinh tế và chính trị hiện là một đặc điểm dai dẳng của đời sống xã hội đương đại. Toàn cầu hóa, khủng hoảng tài chính, sự gia tăng của các vấn đề sinh thái và đại dịch toàn cầu gần đây, chỉ là một vài trong số những cú sốc tạo ra những căng thẳng và mâu thuẫn của thời đại chúng ta. Lần đầu tiên kể từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, ngày càng có sự đồng thuận toàn cầu về sự cần thiết phải xem xét lại logic tổ chức thống trị của xã hội đương đại và phát triển các giải pháp kinh tế và chính trị mới.
Ngược lại với phương trình của chủ nghĩa cộng sản với chế độ chuyên chính vô sản, được tán thành trong việc tuyên truyền “chủ nghĩa xã hội thực sự đang tồn tại”, cần phải nhìn lại những suy ngẫm của Marx về xã hội cộng sản. Ông từng định nghĩa nó là ‘hiệp hội của những cá nhân tự do’. Nếu chủ nghĩa cộng sản hướng tới một hình thức xã hội cao hơn, thì chủ nghĩa cộng sản phải thúc đẩy các điều kiện cho ‘sự phát triển đầy đủ và tự do của mọi cá nhân’.
Trong Tư bản, Marx đã bộc lộ tính cách ngoan cố của hệ tư tưởng tư sản. Chủ nghĩa tư bản không phải là một tổ chức xã hội trong đó con người, được bảo vệ bởi các quy phạm pháp luật công bằng, có khả năng bảo đảm công lý và bình đẳng, được hưởng tự do thực sự và sống trong một nền dân chủ hoàn thiện. Trên thực tế, họ bị biến chất thành những đồ vật đơn thuần, có chức năng chính là sản xuất hàng hóa và thu lợi nhuận cho người khác.
Để lật ngược tình trạng này, việc sửa đổi việc phân phối hàng hóa tiêu dùng là chưa đủ. Điều cần thiết là thay đổi căn bản trình độ tài sản sản xuất của xã hội: “người sản xuất chỉ có thể tự do khi họ sở hữu tư liệu sản xuất”. Mô hình xã hội chủ nghĩa mà Marx đã nghĩ đến không cho phép tình trạng nghèo đói nói chung mà hướng tới việc đạt được sự giàu có tập thể hơn và sự thỏa mãn nhu cầu cao hơn.
Tuyển tập này của Marx trình bày một chủ nghĩa Marx theo nhiều cách khác, với quyển sách quen thuộc với các trào lưu thống trị của chủ nghĩa Marx thế kỷ XX. Mục đích kép của nó là góp phần vào một cuộc thảo luận phê phán mới về một số chủ đề cổ điển trong tư tưởng của Marx và phát triển sự phân tích sâu hơn về một số câu hỏi mà cho đến gần đây tương đối ít được chú ý đến. Kết quả là một bộ tuyển tập sẽ là không thể thiếu đối với tất cả các chuyên gia trong lĩnh vực này và điều này cho thấy rằng các phân tích của Marx ngày nay được cho là còn gây được tiếng vang mạnh mẽ hơn so với thời của ông ấy.
